نگاهی به چند و چون رسانه ای شدن اخبار تجاوزهای جنسی در کشور
نگاهی کلی و گذرا به واکنش‌های مسئولان به رسانه ای شدن اخبار تجاوز نشان می‌دهد در این زمینه دوگانگی و اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، به‌گونه‌ای که برخی از مسئولان موافق رسانه ای شدن موضوع هستند و خود در این زمینه اقدام می‌کنند اما در غالب موارد شاهد هستیم که پس از رسانه‌ای شدن خبر، کل خبر یا بخش‌هایی از آن توسط سایر مسئولان تکذیب می‌شود یا این که سیاست سکوت و نادیده گرفتن را در قبال این موضوعات در پیش می‌گیرند.
موسسه خانواده سلامت بنیان- مریم رجب‌وندی؛ طی یک‌سال اخیر در کشور ما اخبار زیادی مبنی بر تجاوز جنسی به‌ویژه به کودکان و نوجوانان رسانه‌ای شده است و در خرداد ماه سال جاری نیز شاهد سه خبر مهم در این زمینه بودیم. در این گزارش نگاهی داریم به این موضوع که این اخبار چگونه در رسانه‌ها منعکس شدند و واکنش‌ها در قبال این اخبار چگونه بوده است.
«روایت اول: تجاوز به زنان ایرانشهر»
اواخر خرداد ماه بود که خبری مبنی بر تجاوز به چند زن در شهرستان ایرانشهر استان سیستان و بلوچستان نقل محافل خبری شد و رسانه‌های داخلی و خارجی به‌عنوان سوژه داغ خود به آن پرداختند. ماجرا از آنجا آغاز شد که دختری از خانه خارج می‌شود اما تا پاسی از شب به خانه برنمی‌گردد و خانواده نگران او به کلانتری می‌روند و پرونده ربایش تشکیل می‌دهند. بعد از این اتفاق دختر با سر و رویی آشفته به خانه برمی‌گردد و در پاسخ به خانواده نگرانش خبر از تجاوز به خود می‌دهد.
گویا برای چند دختر دیگر نیز این اتفاق افتاده بوده و خانواده‌ها با مراجعه به مولوی طیب ملازهی، امام جمعه اهل سنت مسجد نور ایرانشهر موضوع را طرح و از او می‌خواهند این مساله را از تریبون عمومی اعلام کند. امام جمعه ایرانشهر هم موضوع را در خطبه‌های نماز عید فطر مطرح می‌کند و خبر از تجاوز یک باند به 41 زن ایرانشهری می‌دهد. به دنبال آن، فیلم صحبت‌های مولوی طیب ملازهی به سرعت در فضای مجازی منتشر و تبدیل به خبر اول بسیاری از رسانه‌ها می‌شود.
در پی انتشار این خبر، فضای مجازی تحت تأثیر التهاب این اتفاق قرار گرفت و کاربران شبکه‌های اجتماعی به اشکال مختلف به ماجرا پرداختند، به‌گونه‌ای که هشتگ #دختران_ایرانشهر تبدیل به هشتگ مهم آن روزها شد. برخی از کاربران نیز واکنش‌ها به اتفاق ایرانشهر را کافی ندانستند و به انتقاد از “مرکز‌گرا بودن” در کشورمان پرداختند و معتقد بودند مثلا اگر در تهران چنین اتفاقی می‌افتاد واکنش‌ها بسیار متفاوت بود. عده‌ای از کاربران و کارشناسان علوم اجتماعی نیز بر اهمیت مطرح شدن موضوع تجاوز از سوی دختران تمرکز کردند چرا که به اعتقاد آنها همین که در جامعه بسیار سنتی و متعصب ایرانشهر زنان مورد تجاوز قرار گرفته و خانواده‌های آنها جرأت طرح موضوع و ثبت شکایت را به خود داده‌اند نشان می‌دهد تغییرات بسیار عمیق و مثبتی در منطقه رخ داده است.
با وجود تمام این واکنش‌ها، خبر از سوی مقامات محلی تکذیب شد و حجت‌الاسلام ابراهیم حمیدی، رییس کل دادگستری استان سیستان و بلوچستان اعلام کرد ادعای مولوی در نماز جمعه ایرانشهر مورد تأیید نیست و تنها سه نفر در رابطه با موضوع آدم‌ربایی و تجاوز در ایرانشهر شکایت کرده‌اند و در این رابطه یک متهم دستگیر شده است. او از لفظ “یک کلاغ، چهل کلاغ” برای اشاره به حواشی این ماجرا استفاده کرد و با رد آمار و ارقام مطرح شده از امام جمعه شهر انتقاد کرد چرا که به گفته او به تریبون کشیدن این موضوع به لحاظ شرعی و قانونی درست نیست و به‌طور کلی ماجرا با آنچه در فضای مجازی مطرح شده متفاوت است.
نبی بخش داودی، فرماندار ایرانشهر هم طی سخنانی اعلام کرد که نمی‌توان در این رابطه اظهارنظر کرد چون هنوز به اطلاعات مشخصی دست پیدا نکرده‌ایم و ماجرا بسیار پیچیده است و دامن زدن به موضوع تا زمان اثبات قطعی آن باعث پیچیدگی بیشتر موضوع خواهد شد. در روزهای بعد نیز مسئولان خبر از دستگیری سه متهم دیگر این پرونده دادند اما هنوز اطلاعات دقیق‌تری درباره موضوع منتشر نشده است.
یکی از موضوعاتی که باعث شد مسئولان به تکذیب کلی یا جزئیات اخبار مربوط به تجاوز ایرانشهر بپردازند واکنش رسانه های خارجی به این ماجرا بود. برای مثال، بخش فارسی بی بی سی به‌صورت ویژه موضوع را پوشش داد و از تیتر “تجاوز گروهی” برای یکی از گزارش‌های خود استفاده کرد. این رسانه همچنین با انعکاس توییتی از یک مقام محلی از احتمال حذف فیزیکی قربانیان سخن گفت. این واکنش‌های رسانه‌ای که در تضاد با سیاست در پیش گرفتن سکوت توسط مسئولان قرار داشت باعث شد مسئولان بسته‌تر از قبل عمل کنند و تمایلی به تشریح جزئیات ماجرا نداشته باشند.
«روایت دوم: تجاوز به دختر افغانستانی»
در روزهای گرم خردادماه تجاوز دیگری اتفاق افتاد که روح مردم را آزرده کرد. خبرها می‌گفتند دختر بچه‌ای 5 ساله به نام بهاره که از اتباع کشور افغانستان است در خمینی‌شهر اصفهان مقابل خانه خود بازی می‌کرده که سه کارگر او را دزدیدند و به او تجاوز کردند. چند ساعت بعد پیکر نیمه جان بهاره در خرابه‌ای پیدا شد. رضا جعفری، رییس اورژانس اجتماعی کشور خبر تجاوز به بهاره را تأیید کرد و گفت بهاره از بیمارستان مرخص شده و تحت نظر مسئولان اورژانس اجتماعی قرار دارد.
برخی از اعضای خانواده بهاره خبر دادند که پلیس و مسئولان بیمارستان مانع پخش خبر شده‌اند و حتی تلفن همراه پدر و مادر او را گرفته‌اند تا آنها نتوانند با رسانه‌ها ارتباط بگیرند. با این وجود، عموی بهاره خبر را رسانه‌ای کرد و از وضعیت روحی و روانی نامناسب کودک خبر داد. او ضمن تشریح ماجرا گفت بهاره را به بیمارستان و پزشکی قانونی خمینی شهر بردند و در آنجا معاینات لازم انجام شده است. او اعلام کرد که از طریق سفارت افغانستان در ایران گزارش و شکایتی در این باره تنظیم شده اما با وجود این که خانواده بهاره به صورت قانونی در ایران زندگی می‌کنند کسی این موضوع را پیگیری نمی‌کند.
به دنبال این اتفاق، صلاح‌الدین ربانی، وزیر خارجه افغانستان اعلام کرد برای پیگیری جدی ماجرای تجاوز به بهاره «هدایات لازم را به نصیر احمد نور، سفیر افغانستان در تهران» داده است. سفارت افغانستان در تهران نیز اعلام کرد درباره پیگیری این واقعه تکان‌دهنده یادداشتی به وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران سپرده شده است. همچنین، مسئولان سفارت افغانستان در تهران به رسانه‌ها گفتند کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان پرونده بهاره را پیگیری می‌کند.
واکنش تأسف‌برانگیزی که در ماجرای تجاوز به بهاره در رسانه‌ها منعکس شد و تعجب همگان را به دنبال داشت واکنش سید محمدجواد ابطحی، نماینده مردم خمینی شهر بود که ضمن نگارش نامه‌ای بلندبالا به رییس سازمان بهزیستی کشور از او خواست به دلیل رسانه‌ای شدن این خبر از سوی رییس اورژانس اجتماعی کشور نسبت به برکنار این مسئول اقدام کند.
بخشی از نامه ابطحی به محسنی بندپی، رییس سازمان بهزیستی کشور به این شرح است: «همان‌طور که مستحضرید آقای جعفری، رئیس اورژانس اجتماعی کشور در اقدامی ناشیانه، مسأله تجاوز به دختر افغانی در شهرستان خمینی شهر را رسانه‌ای کرد، حال آنکه معلوم نیست تجاوز حتمی باشد. ثانیاً معلوم نیست متجاوزان چند نفر بودند و ثالثاً معلوم نیست، تبعه چه کشوری بوده‌اند. رابعاً معلوم نیست انگیزه عامل یا عاملین در صورت صحت ماجرا چه بوده است. متاسفانه دشمنان انقلاب اسلامی و امام خمینی از فرصت سوء استفاده کرده و در شبکه‌های مختلف اسلام، پیامبر، اهل بیت (ع)، امام خمینی (ره)، رهبری و مردم شهیدپرور شهرستان را آماج لجن پراکنی کرده‌اند».
انتشار این نامه موجی از واکنش‌ها و انتقادات را در رسانه‌ها، در میان کاربران عادی شبکه‌های اجتماعی و همچنین مسئولان به دنبال داشت. محمود صادقی، نماینده مجلس، در واکنش‌های توییتری خود دراین‌باره نوشت: «از نامه همکارم آقای سیدجواد ابطحی، نماینده محترم خمینی‌شهر، به رئیس سازمان بهزیستی متعجب شدم». توییت دیگر صادقی این بود: «ایشان همین الان با بنده تماس گرفت و ضمن تأیید انتساب نامه به خود، با شدت و حدت از مضمون آن دفاع کرد؛ اینکه هنوز کم و کیف موضوع معلوم نیست و رسانه‌ای‌کردن آن موجب نگرانی خانواده‌ها و سوءاستفاده ضدانقلاب شده، مخصوصا اینکه محل جنایت شهری است که به نام امام خمینی است».
محمود مسلم‌زاده، فرماندار خمینی‌شهر نیز در واکنش به خبر تجاوز به بهاره اعلام کرد ما خدمات لازم را ارایه داده‌ایم و خانواده کودک در جریان خدمات ارایه شده قرار دارند اما انتظار این برخوردهای رسانه‌ای را نداشتیم. ما نباید فراموش کنیم که شبکه‌های بیگانه به دنبال فضاسازی هستند و مسایل را طوری انتقال می‌دهند که بین ایرانی و افغانستانی و شیعه و سنی اختلاف ایجاد کنند و با سوءاستفاده از فضا، بحث‌ها را به انحراف بکشانند. او در پایان تأکید کرد اصل قضیه و تعداد مجرمان را تأیید نمی‌کنیم و نباید ذهنیت افکار عمومی را به هم ریخت.
«روایت سوم: مورد عجیب مدرسه معین»
خرداد ماه بود که رسانه ای شدن اخباری از مدرسه پسرانه معین در منطقه 2 تهران جامعه را در شوک فرو برد. اخباری که از اتفاقات این مدرسه توسط والدین دانش‌آموزان به گوش می‌رسید این بود که معاون جوان این مدرسه با جمع کردن تعدادی از دانش‌آموزان در یک اتاق و پخش فیلم پرونوگرافی از طریق گوشی تلفن همراه خود برای دانش‌آموزان، آنها را وادار به رابطه جنسی با یکدیگر می‌کند.
براساس گزارش‌ها متهم از حوالی آبان و آذر سال گذشته این آزار‌های جنسی را آغاز کرده و پس از نوروز نیز به بهانه اردو‌های مرور دروس، دانش‌آموزان را به شرکت در اردو‌هایی در کردان، کرج و … تشویق می‌کرده و برخی از آزار‌ها در این اردو‌ها روی داده است. حتی برخی از اخبار اشاره داشتند که متهم به دانش‌آموزان سیگار و نوشیدنی الکلی داده است.
این موضوع خانواده‌ها را به شدت نگران و آنها را راهی مدرسه کرد و درگیری شدیدی بین آنها و معاون ایجاد شد که در نهایت نیروی انتظامی ورود کرد و معاون خاطی بازداشت شد. در تمام این روند، دوربین‌های تلفن همراه فیلم‌هایی از اعتراض والدین به مدیر مدرسه و اقرار معاون مدرسه به داشتن فیلم غیراخلاقی را ثبت کردند و این فیلم‌ها به سرعت در فضای مجازی منتشر شد.
طبق برخی گزارش‌ها تعداد دانش‌آموزان و خانواده‌های شاکی در ابتدا 8 نفر بودند که این تعداد به 16 نفر و در نهایت به 40 نفر افزایش یافت و تعدادی از این دانش‌آموزان تحت درمان‌های روانکاوی قرار گرفتند.
انتشار فیلم‌هایی از اعتراضات والدین و اقرار متهم واکنش‌های زیادی را به همراه داشت. به‌طوری که جعفری دولت آبادی، دادستان تهران اعلام کرد با انعکاس موضوع به دادسرا و تشکیل پرونده کیفری متهم تحت تعقیب قضایی قرار گرفته و با صدور قرار تأمین به زندان معرفی شده است. همچنین، وزیر آموزش و پرورش دستور پیگیری ویژه ماجرا را صادر کرد. رهبری نیز طی پیامی به رییس قوه قضاییه دستور داد پس از محاکمه، در اسرع وقت حدود الهی در رابطه با متهمان اجرا شود. دادگاه متهم نیز به سرعت برگزار شد اما جزئیات چندانی در اختیار افکار عمومی قرار نگرفت و جو آن فروکش کرد.
در میان واکنش‌هایی که به ماجرای مدرسه معین صورت می‌گرفت عده‌ای با استناد به این اتفاق از اجرا نشدن سند 2030 در آموزش و پرورش انتقاد کردند و معتقد بودند اگر بچه‌ها درباره مسایل جنسی آموزش دیده بودند این فاجعه رخ نمی‌داد. جالب است که برخی دیگر از منتقدان اعتقاد داشتند وقوع این اتفاق به دلیل اجرای بی سر و صدای سند 2030 در مدارس است و آموزش و پرورش باید در این زمینه پاسخگو باشد.
جمع‌بندی
نگاهی کلی و گذرا به واکنش‌های مسئولان به رسانه ای شدن اخبار تجاوز نشان می‌دهد در این زمینه دوگانگی و اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، به‌گونه‌ای که برخی از مسئولان موافق رسانه ای شدن موضوع هستند و خود در این زمینه اقدام می‌کنند اما در غالب موارد شاهد هستیم که پس از رسانه ای شدن خبر، کل خبر یا بخش‌هایی از آن توسط سایر مسئولان تکذیب می‌شود یا این که سیاست سکوت و نادیده گرفتن را در قبال این موضوعات در پیش می‌گیرند، سیاستی که شکست آن در روزگار گسترش رسانه‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی باید درس عبرتی برای مسئولان باشد تا بیش از این اعتماد مردم را نسبت به خود سلب نکنند.
در این زمینه لازم است کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه‌های اجتماعی و روانشناسی مطالعات علمی و مستند انجام دهند که انتشار اخبار تجاوز چه تبعات منفی و مثبتی می‌تواند به همراه داشته باشد و نحوه انتشار آنها باید چگونه باشد تا تبعات مثبت بر تبعات منفی بچربد و در عین حال، فرهنگ‌سازی لازم در این زمینه انجام شود.
موضوع دیگری که در انتشار اخبار مربوط به تجاوز در کشور ما بسیار پر رنگ است، سیاسی و امنیتی شدن این موضوع است. این در حالی است که برخوردهای سیاسی و امنیتی که غالبا هم بر سکوت تمرکز دارند موضوع اصلی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و می‌تواند منجر به آسیب بیشتر قربانیان و جسورتر شدن متجاوزان شود. همچنین، نمی‌توان به دلیل بازنمایی موضوع در رسانه‌های خارجی مشکلات کشور را نادیده گرفت و صدای آنها را درنیاورد. این هنر مسئولان نظام است که چگونه با موضوعات مختلف از جمله اخبار تجاوز برخورد کنند تا دستاویزهای کمتری در اختیار دیگران قرار گیرد.
در همین زمینه بخوانید:
دسته‌بندی شخصیت‌شناسی متجاوزان جنسی/ آسیب‌های روانشناختی که قربانیان تجاوز را تهدید می‌کند
دلایل افزایش تجاوز جنسی/ چه باید کرد؟
نگاهی به ابعاد حقوقی تجاوز جنسی
