دلایل افزایش تجاوز جنسی؛ چه باید کرد؟
جامعه‌شناس و عضو هیأت رییسه موسسه خانواده سلامت بنیان گفت: فقدان عدالت اجتماعی و وجود تبعیض‌های فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی یکی از علل تجاوز است و ما اگر می‌خواهیم تجاوز را کاهش دهیم باید روی این موضوعات کار کنیم.
به گزارش موسسه خانواده سلامت بنیان، یکی از ابعاد مهمی که در موضوع تجاوز جنسی می‌توان روی آن تمرکز کرد بعد اجتماعی این مساله است که این بعد را هم در حوزه پیشگیری و هم در حوزه اقدامات لازم پس از وقوع جرم می‌توان مدنظر قرار داد. برای آگاهی بیشتر از ابعاد اجتماعی موضوع تجاوز جنسی با بنیامین نعیمایی، جامعه‌شناس، فعال اجتماعی و عضو هیأت رییسه موسسه خانواده سلامت بنیان گفتگو کردیم که مشروح این گفتگو را پیش رو دارید.
- عده‌ای معتقدند آمار تجاوزهای جنسی بالا رفته و به همین دلیل است که اخبار پیرامون این موضوع نیز بیشتر شنیده می‌شود اما به اعتقاد عده‌ای دیگر، آمار تجاوز بیشتر نشده بلکه رسانه‌ای شدن این موضوع در سال‌های اخیر است که باعث شده این مساله در جامعه ما پر رنگ شود. به نظر شما چه عواملی باعث شده این روزها در رسانه‌ها اخبار زیادی از تجاوزهای جنسی بشنویم؟
باید به‌صورت مجموعه به موضوع نگاه کرد چرا که هیچ یک از پدیده‌ها و آسیب‌های اجتماعی را نمی‌توانیم تنها با یک علت تبیین کنیم و در همه پدیده‌های اجتماعی علت‌ها چندگانه هستند. در موضوع تجاوز نیز چند اتفاق در جامعه افتاده است. یکی از این اتفاقات این است که به واسطه تغییرات اجتماعی دسترسی مردم به ابزارهای رسانه‌ای بسیار بیشتر شده است. در واقع، می‌توانیم بگوییم در گذشته دسترسی به رسانه محدود بوده اما الان این دسترسی بیشتر شده و بر عمومی شدن اخبار مربوط به تجاوزها تأثیر گذاشته است. به اعتقاد من از میان مجموعه علت‌های بیشتر شنیده شدن موضوع تجاوز می‌توان سهمی 30 درصدی را به رسانه‌ها اختصاص داد.
تبعات مثبت و منفی بازتاب رسانه‌ای تجاوزهای جنسی
از گذشته‌های بسیار دور تجاوز در کشور ما وجود داشته اما رسانه به عمومی‌تر شدن آن کمک کرده و در این زمینه جریان‌سازی صورت گرفته که اتفاق مثبتی است. البته این اتفاق، تبعات منفی هم داشته که از میان این تبعات می‌توان به افزایش نگرانی‌ها اشاره کرد. همچنین، به دلیل این بازتاب‌های رسانه‌ای برخی از خانواده‌های آسیب‌دیدگان مورد آزار قرار می‌گیرند چرا که وقتی هیاهوی رسانه‌ای فروکش می‌کند خانواده و فرد آسیب‌دیده می‌ماند با جامعه و تبعاتی که سال‌ها درگیر آن است.
بحث دومی که در رابطه با این سوال می‌توان به آن پرداخت بحث افزایش آمار تجاوزهای جنسی است. البته، این آمار را باید دستگاه‌های قضایی و انتظامی اعلام کنند اما از نظر بنده در کنار بحث دسترسی رسانه‌ای و عمومی‌تر شدن آن، شاهد افزایش آمار تجاوز به عنف هستیم.
افزایش آگاهی‌ها باعث اعلام بیشتر موضوع تجاوز شده است
بحث سوم این است که به واسطه افزایش آگاهی و تحولات جهانی و تغییراتی که در اثر این تحولات در جوامع مختلف به‌وجود آمده و همچنین تغییر نسل، اعلام تجاوز بیشتر شده است. شاید اگر مثلا ده سال پیش به کسی تجاوز می‌شد او از حق خود می‌گذشت و سکوت می‌کرد اما امروز این مطالبه وجود دارد که متجاوز باید به سزای عمل خود برسد. بنابراین، افزایش آگاهی اتفاق افتاده و بیشتر از گذشته این موضوع اعلام می‌شود.
این مساله که در ایرانشهر 3 نفر شکایت رسمی کردند مساله بسیار مهمی است چرا که اگر در گذشته در آن جامعه بسیار سنتی تجاوزی صورت می‌گرفت حاضر بودند قربانی را از بین ببرند تا این لکه ننگ را از دامان خانواده خود پاک کنند اما امروز می‌بینیم که چند نفر از قربانیان تجاوز شکایت رسمی می‌کنند. این مساله بسیار ارزشمند است چون نشان از افزایش آگاهی دارد و وقتی آگاهی افزایش پیدا می‌کند مطالبات هم زیاد می‌شود تا متجاوز به سزای عمل خود برسد.
کسی که در مورد تجاوز شکایت می‌کند این مطالبه را دارد که دولت، حاکمیت و جامعه پشت او بایستند. طوفان‌های توییتری و امثال آن در فضای مجازی که در راستای حمایت از قربانیان اتفاق می‌افتد اقدام مثبتی است اما آیا قانون هم پشتوانه قربانیان هست؟ قانون می‌گوید در این زمینه نیاز به شاهد داریم اما آیا در صحنه تجاوز شاهد حضور داشته و فیلمبرداری شده است؟ قوانین ما متأسفانه ضعف دارند و در راستای حمایت از فرد آسیب‌دیده نیستند. این قوانین باید تقویت شوند.
دلایل افزایش تجاوز جنسی
- شما در صحبت‌های خود اشاره کردید که عقیده دارید تجاوز در جامعه ما افزایش پیدا کرده است. به نظر شما چه دلایلی موجب افزایش تجاوز شده است؟
جریان فرهنگی اجتماعی که در بیش از 30 سال گذشته در کشور حاکم بوده باید پاسخگوی این اتفاقات باشد. اما به‌طور کلی می‌توان گفت عدم آموزش مهارت‌های ده‌گانه به ویژه مهارت‌های خودآگاهی، اعتماد به نفس و نه گفتن، پرهیز آموزش و پرورش از اطلاع‌رسانی در این حوزه و عدم آگاهی آسیب‌دیدگان از دلایل اصلی افزایش تجاوز هستند.
بخش دوم دلیل افزایش تجاوز در جامعه به مشکلات اقتصادی و اجتماعی برمی‌گردد و باید به مشکلات اجتماعی که در نتیجه مشکلات اقتصادی و افزایش آمار بیکاری به وجود آمده توجه داشت. مثلا جوانی را در نظر بگیرید که از شهرستان به تهران آمده و تحولات جامعه را می‌بیند، از خانواده دور است و به دلیل بیکاری انرژی‌های جسمی، روحی و جنسی او روی هم تلنبار می‌شود، در عین حال، از طریق گوشی اندروید خود به راحتی می‌تواند به فیلم‌های مستهجن دسترسی داشته باشد اما آگاهی لازم برای کنترل و مدیریت این فضا را ندارد، چنین کسی احتمال دارد به کارهایی مانند تجاوز جنسی رو بیاورد.
کسی که بیکار است، مشکلات اقتصادی دارد، تحت فشار روحی و روانی خانواده است و وارد جامعه افسار گسیخته‌ای می‌شود که آزادی در آن معناهای دیگری پیدا می‌کند، سرکوب‌های زندگی خود را در حوزه جنسی جبران می‌کند و ممکن است دست به تجاوز بزند.
بحث دیگر، مصرف موادمخدر است. قبلا این‌گونه بود که متجاوزان تحت تأثیر روان‌گردان‌ها و موادمخدر دست به این کار می‌زدند اما الان درصد این مساله کم شده است و نسبت کسانی که تحت تأثیر مصرف موادمخدر دست به تجاوز می‌زدند به نسبت متجاوزینی که سابقه مصرف مواد ندارند کاهش پیدا کرده است. اما به‌طور کلی تأثیر مواد مخدر را هم باید در این زمینه مدنظر قرار داد.
موضوع دیگر، کمبود فضای فراغتی برای جوانان است. کار که برای جوانان ایجاد نشده است و محدودیت‌های مالی دارد و نمی‌تواند به دلیل مشکلات مالی تفریحات خاصی داشته باشد. این مساله هم به افزایش تجاوز کمک کرده است. در این زمینه علل سیاسی و حاکمیتی هم وجود دارد که در حوزه بحث ما نمی‌گنجد.
ضرورت تغییر نگاه و آموزش
- به نظر شما جامعه و مسئولان آن از طریق چه سازوکارهایی می‌توانند به کاهش تجاوز جنسی کمک کنند؟
اولین بحث ما آموزش است. آموزش و پرورشی که ناظم آن مدیریت مسایل جنسی عده‌ای از دانش‌آموزان را برعهده داشته نمی‌تواند به خود افتخار کند اما به هر حال، باید اجازه بدهند که آموزش در این حوزه حداقل از دوره متوسطه اول اتفاق بیفتد. پس تربیت جنسی و آموزش مسایل خودآگاهی، اعتماد به نفس و مهارت نه گفتن باید در حوزه آموزش و پرورش در مقطع متوسطه اول اتفاق بیفتد.
در حوزه رسانه‌های عمومی باید کارویژه‌ای اتفاق بیفتد تا آدم‌هایی که در این زمینه آسیب دیدند در مورد خود صحبت کنند اما متأسفانه این کار انجام نمی‌شود. توجیه دوستان هم این است که این کار اشاعه فحشاست یعنی اگر به مردم آموزش بدهیم که چگونه از خود مراقبت کنند تا به آنها تجاوز نشود فحشا را اشاعه داده‌ایم اما نتایج داده‌های مستند نشان می‌دهند که این‌گونه نیست و اگر این آموزش‌ها داده نشود وضعیت بدتر خواهد شد.
این ضرورت وجود دارد و در حوزه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید تغییر نگاه اتفاق بیفتد و انواع رسانه‌ها کارویژه‌هایی در حوزه آگاهی‌رسانی داشته باشند. کسانی که آزار دیده‌اند، از نظر حقوقی و قانونی و مراقبت‌های روانشناختی نمی‌دانند چه سازوکاری وجود دارد و باید به کجا مراجعه کنند. اورژانس اجتماعی می‌تواند در این زمینه کمک کند و یکی از راهکارهای موثر، تبلیغ و ترویج فعالیت‌های اورژانس اجتماعی در کشور است.
تغییرات قانونی مورد نیاز
موضوع دیگر، ضرورت تغییرات قانونی است. نمایندگان مجلس و کمیته‌های تخصصی باید روی این موضوع کار کنند تا قانون به سمت دفاع از فرد مورد تجاوز قرار گرفته پیش برود. در واقع، به جای این که قربانی بخواهد بی‌گناهی خودش و این که مورد آزار قرار گرفته را ثابت کند متجاوز باید ثابت کند که بی‌گناه است.
همچنین، پزشکی قانونی باید این مساله را ثابت کند. وقتی کسی مورد آزار جنسی قرار می‌گیرد زمان مشخصی وجود دارد که پزشکی قانونی می‌تواند تشخیص دهد این تجاوز از سوی چه کسی صورت گرفته است. بنابراین، این بازه زمانی اهمیت دارد و باید به آن توجه شود. مباحث قانونی، آموزش و آگاهی‌رسانی از طریق رسانه‌ها و فضای مجازی بسیار اهمیت پیدا می‌کند و در این آموزش‌ها زنان و مدارس باید سهم عمده‌ای داشته باشند.
- مشکلات اجتماعی قربانیان تجاوز چیست؟
بار روانی و فرهنگی خانواده‌هایی که قربانی تجاوز دارند بسیار زیاد است. پدران و مادران و زنان به‌عنوان متولیان خانواده اگر فرزندشان با این مساله مواجه شد باید این بار فرهنگی را بپذیرند و به دوش بکشند و تلاش کنند تا مشکلات ناشی از آن حل شود. البته، بحث ما بیشتر باید روی موضوع پیشگیری متمرکز شود اما متأسفانه روی این موضوع تمرکز نمی‌کنیم و تنها به دنبال درمان هستیم.
ریشه بسیاری از تجاوزها مشکلات اقتصادی و انواع تبعیض‌ها در جامعه است
ریشه بسیاری از این تجاوزها مشکلات اقتصادی است و دولت در سطح کلان باید به موضوعاتی مانند بیکاری، فقر، تبعیض‌های اجتماعی و برقراری عدالت اجتماعی بپردازد. سال گذشته فردی در شمال شهر تهران به چند خانم متعرض شده بود و وقتی از او پرسیدند چرا این کار را انجام دادی، پاسخ داد من وقتی می‌دیدم کسی با ماشین مدل بالا در خیابان راه می‌رود به خودم می‌گفتم چرا من نباید این ماشین را داشته باشم. پس فقدان عدالت اجتماعی و وجود تبعیض‌های فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی یکی از علل تجاوز است و ما اگر می‌خواهیم تجاوز را کاهش دهیم باید روی این موضوعات هم کار کنیم.
حمایت‌های اجتماعی از قربانیان باید مستمر باشد
موضوع دیگر این است که باید روی خانواده‌محوری متمرکز شویم. بخشی از این آموزش‌ها باید در خانواده اتفاق بیفتد و زنان به‌عنوان کارگزاران اصلی خانواده سهم عمده‌ای در ارایه این آموزش‌ها دارند. فرهنگ عمومی و رفتار اجتماعی و فرهنگی مردم نیز بسیار مهم است. این که مشکل قربانی را رسانه‌ای کنیم و برای او کمپین تشکیل دهیم خیلی خوب است اما آیا به آینده آن فرد فکر شده که بعدا او و خانواده‌اش چگونه می‌خواهند در جامعه زندگی کنند؟ کار رسانه‌ها کوتاه مدت و با فشار زیاد است که در نتیجه آن، جوی ایجاد می‌شود و بعد رها می‌شود اما این حمایت اجتماعی باید مستمر باشد.
فرهنگ‌سازی باید با کار اجرایی تعریف شود
- در حوزه فرهنگ‌سازی اجتماعی چه کاری می‌توان انجام داد؟
اولا باید آگاهی‌ها افزایش پیدا کند. ما از کلمه فرهنگ زیاد استفاده می‌کنیم اما متأسفانه تعریفی از آن نداریم. کار فرهنگی مشخصا باید با تعریف خاص، هدف‌گذاری و تعریف کار اجرایی باشد یعنی اگر می‌خواهیم فرهنگ خانواده و جامعه تغییر کند اولا باید توجه داشته باشیم که این کار، بلند مدت است و ثانیا این فرهنگ‌سازی باید با کار اجرایی تعریف شود.
اگر ما به سمت کاربست‌های اجرایی سیاست‌گذاری فرهنگی حرکت کنیم بسیار می‌توانیم موفق باشیم. یعنی اگر هدف ما افزایش آگاهی‌های شهروندان در برخورد با آسیب‌دیدگان اجتماعی است هدف خوبی داریم اما تا زمانی که این هدف روی کاغذ است تأثیری ندارد و باید به دنبال راهکارهای اجرایی باشیم. لازمه این اتفاق هم در نظر گرفتن اعتبارات مناسب است چرا که ما مجبوریم برای فرهنگ‌سازی هزینه کنیم.
متأسفانه سیاست‌گذاران و دولتمردان ما به دلیل این که کار فرهنگ‌سازی کاری ملموس نیست ترجیح می‌دهند بیشتر سراغ اقداماتی از قبیل کارهای عمرانی بروند که سنجش آنها راحت‌تر و ملموس‌تر است. در حالی که اگر بدانیم هزینه در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی بسیار سودآورتر از هزینه در حوزه‌های عمرانی است اولویت را به حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی اختصاص می‌دهیم.
در همین زمینه بخوانید:
دسته بندی شخصیت شناسی متجاوزان جنسی/ آسیب های روانشناختی که قربانیان تجاوز را تهدید می کند
سلام مرسی از مطالبتون
با این مشکلات اقتصادی و روانی اصلا عجیب نیست
با عرض سلام خسته نباشید بابت مطلب خوبتون
واقعا موضوع مهمی هست که خیلی خوب و به صورت دقیق مورد ارزیابی قرار دادین امیدوارم این دست از مطالب ادامه دار باشه