کودکانی که عروس و داماد می شوند؛ از خاله بازی تا نشستن پای سفره عقد
یکی از آمارهای مهم در زمینه مسایل اجتماعی و تحلیل تغییرات اجتماعی، موضوع سن ازدواج است که گهگاه خبرساز می‌شود. به طور کلی، میانگین سن ازدواج در اولین ازدواج، در کشور ما برای دختران 22 سال و 8 ماه و برای مردان 27 سال است. براساس اطلاعات مرکز آمار ایران و همچنین، نتایج پیمایش سال 1395 میانگین سن ازدواج در ایران در مقایسه با 40 سال گذشته 3 سال و 3 ماه افزایش پیدا کرده است.
موسسه خانواده سلامت بنیان- مریم رجب وندی؛ با وجود افزایش سن ازدواج که در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم، هنوز هم در کشور ما ازدواجهای در سنین پایین بسیار اتفاق می‌افتد. به طوری که این مساله تبدیل به یکی از دغدغه‌های فعالان مدنی شده و در سال‌های اخیر سر و صدای زیادی به پا کرده است.
آمار ازدواج زودهنگام در کشور ما
براساس آمارها گفته می‌شود که 17 درصد از دختران ایرانی در سنین زیر 18 سال ازدواج می‌کنند که بخش عمده‌ای از آنها در سنین 15 تا 18 سالگی قرار دارند و تعدادی از آنها نیز در سنین زیر 15 سال هستند. بنابراین، به‌طور میانگین سن ازدواج زودهنگام دختران بین 16 تا 17 سالگی است. اما طبق آمار ثبت احوال کشور و نیز آماری که دفتر فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ارایه کرده است تنها در سال 94 بالغ بر 37 هزار دختر زیر 15 سال ازدواج کرده‌اند که این مساله نشان می‌دهد تعداد ازدواجهای زیر 15 سال در کشور رقم قابل ملاحظه‌ای دارد.
استان‌هایی که بیشترین ازدواجهای زودهنگام در آنها ثبت شده است
این ازدواجهای زودهنگام تنها به برخی از مناطق کشور محدود نمی‌شود و در تمام استان‌های کشور رخ می‌دهد. با این حال، از نظر نسبت ازدواجهای زودهنگام با کل ازدواجهای هر استان، استان زنجان در رتبه اول کشور قرار دارد و به لحاظ تعداد ازدواجهای زودهنگام نیز، استان خراسان رضوی در صدر استان‌های کشور قرار گرفته است.
ازدواجهایی که ثبت قانونی نمی‌شوند
درست است که سازمان ثبت احوال، آمارهایی درباره سن ازدواج ارایه می‌دهد اما این آمارها در مورد سن ازدواج زودهنگام که این روزها با نام «ازدواج کودکان» شناخته می‌شود نمی‌تواند چندان دقیق باشد چرا که در بسیاری از مناطق کشور، این اتفاق شایع است که خانواده‌ها ازدواج کودکان زیر 13 سال خود را ثبت قانونی نمی‌کنند.
حداقل سن ازدواج در قانون مدنی ایران
براساس آخرین تغییرات قانون مدنی ایران، حداقل سن ازدواج برای دختران 13 سال و برای پسران 15 سال است. البته، ازدواج زیر این سن نیز با «اذن ولی» و «تشخیص دادگاه صالح» امکان‌پذیر است.
ماده 1041 قانون مدنی که در تیرماه سال 81 به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید اشاره دارد که: «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن 13 سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن 15 سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت، با تشخیص دادگاه».
ماده 50 قانون حمایت از خانواده نیز که در اسفندماه سال 91 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، به عنوان ضمانت اجرای ماده 1041 قانون مدنی، عنوان کرده که اگر کسی شرایط مقرر در ماده 1041 را رعایت نکرده و بدون اجازه از دادگاه با دختر زیر 13 سال ازدواج کند، مجرم قلمداد می‌شود و این فرد به همراه افرادی که زمینه این ازدواج را فراهم کرده‌اند مورد مجازات قرار می‌گیرند.
این ماده تصریح کرده است: «هرگاه فردی برخلاف مقررات ماده 1041 قانون مدنی ازدواج کند به حبس تعزیری درجه 6 محکوم می‌شود. هرگاه ازدواج مذکور به مواقعه منتهی به نقص عضو یا مرض دائم زن منجر گردد، زوج علاوه بر پرداخت دیه به حبس تعزیری درجه 5 و اگر به مواقعه منتهی به فوت زن منجر شود، زوج علاوه بر پرداخت دیه به حبس تعزیری درجه 4 محکوم می‌شود».
در تبصره این ماده آمده است: «هرگاه ولی قهری، مادر، سرپرست قانونی یا مسئول نگهداری و مراقبت تربیت زوجه در ارتکاب جرم موضوع این ماده تأثیر مستقیم داشته باشند به حبس تعزیری درجه 6 محکوم می‌شوند. این حکم در مورد عاقد نیز مقرر است».
تشتت آرای محاکم قضایی
با وجود این قوانین، هنوز ازدواجهای زیر سن قانونی انجام می‌شود و محاکم قضایی رویه واحدی در مورد اعمال شرط تشخیص دادگاه که در متن ماده آمده است، ندارند. از سوی دیگر، برخی از خانواده‌ها برای فرار از قیود مقرر شده در این ماده، ازدواج فرزندان خود را ثبت نمی‌کنند که این مساله تبعات زیادی را برای آنها به همراه دارد.
نکته دیگری که در این رابطه ایجاد مشکل می‌کند نسبیت مفهوم مصلحت کودک است؛ چرا که این مفهوم از کودکی به کودک دیگر متغیر است و اساسا در برخی مواقع امکان احراز واقعی این مصلحت یا وجود ندارد یا این که به سختی امکان‌پذیر است. همین مساله به تشتت رویه در این باره دامن می‌زند.
سن ازدواج قانونی در سایر کشورها
اکثر کشورها سن 18 سال را سن قانونی ازدواج در نظر گرفته‌اند؛ چرا که 18 سالگی سن قانونی برای دادن رأی، گرفتن گواهینامه رانندگی و سنی است که بدن انسان رشد و تکامل پیدا می‌کند و برای زندگی بزرگسالی آماده می‌شود.
دلایل مخالفت با ازدواج زودهنگام
مخالفان ازدواج زودهنگام، دلایل مختلفی را برای مخالفت خود بیان می‌کنند و معتقدند این قبیل ازدواج‌ها آسیبهای متعددی به ویژه برای دختران ایجاد می‌کند و به همین دلیل باید جلوی آنها گرفته شود.
ورود سریع از دنیای کودکی به دنیای بزرگسالی
به اعتقاد فعالان مدنی، یکی از آسیبهای ازدواج زودهنگام، عدم امکان ادامه تحصیل به ویژه برای دختران است و غالب دخترانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند از امکان ادامه تحصیل محروم می‌شوند. یکی از دلایل این مساله، تعصب‌هایی است که به ویژه در مناطق محروم وجود دارد و این باور که وقتی دختری ازدواج می‌کند نیاز به درس خواندن ندارد. از سوی دیگر، مدارس نیز از تحصیل دختران همسردار در کلاس‌ها ممانعت می‌کنند و در نتیجه این اتفاق، دختران از گروه همسالان خود خارج می‌شوند و بسیار زودتر از موعد، ورود به دنیای بزرگسالی را تجربه می‌کنند که همین مساله برخی بحران‌های روحی را برای آنها به همراه خواهد داشت.
نکته دیگری که در مخالفت با ازدواج زودهنگام مطرح می‌شود این است که دختران و پسران کم سن و سال هنوز به رشد و بلوغ فکری و عقلانی برای اداره زندگی مشترک و برقراری ارتباط سالم و اثربخش با یکدیگر نرسیده‌اند و این مساله باعث ایجاد مشکلات زیادی برای آنها می‌شود.
ازدواج زودهنگام و افزایش آمار کودک بیوگی
به گفته برخی از کارشناسان مانند دکتر مصطفی زارعان؛ عضو هیأت علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تبریز، براساس تحقیقات انجام گرفته، درصد زیادی از ازدواجهای زودهنگام با شکست منجر می‌شوند و نه تنها جدایی عاطفی در این ازدواج‌ها زیاد دیده می‌شود بلکه آمار طلاق نیز زیاد است.
شهربانو امانی؛ عضو شورای شهر تهران نیز در اسفند ماه سال 96 اعلام کرد در ایران 15 هزار دختر با سن کمتر از 15 سال بیوه هستند؛ که همین آمار موید تعداد بالای طلاق در ازدواجهای زودهنگام است.
در هر سن و سالی، طلاق آسیبهای زیادی چه برای زن و چه برای مرد در پی دارد اما در جوامع سنتی‌تر مانند جامعه ما آسیبهای آن برای زنان بیشتر است. وقتی هم که پای جدایی در سنین پایین به میان می‌آید آسیبهای بسیار بیشتری به ویژه برای دختران نوجوان مورد انتظار خواهد بود. چرا که دختران نوجوان هنوز به رشد عاطفی و عقلانی کامل برای مدیریت احساسات و اداره زندگی خود نرسیده‌اند و از سوی دیگر، از نظر مالی و اقتصادی کاملا به خانواده وابسته هستند. همین مسایل آنها را در معرض بحران‌های متعددی قرار می‌دهد که غالبا از توانایی لازم برای مدیریت این بحران‌ها برخوردار نیستند.
تاثیر منفی ازدواج زودهنگام برای پسران نوجوان
ازدواج زودهنگام برای پسران نوجوان نیز مشکلاتی را به وجود می‌آورد. از آن جایی که ازدواجهای زودهنگام غالبا در خانواده‌های با سطح اقتصادی پایین و حتی محروم و فقیر اتفاق می‌افتد، پسران بعد از ازدواج با فشارهای روانی و اقتصادی ناشی از مسئولیت سنگین ازدواج و ورود ناگهانی به فضای کار برای تأمین معاش خانواده مواجه می‌شوند و این موضوع، مشکلات زیادی را برای آنها به وجود می‌آورد.
طرح فراکسیون زنان مجلس برای افزایش حداقل سن ازدواج
با توجه به دغدغه‌های فعالان مدنی، فراکسیون زنان مجلس دهم تصمیم گرفت طرحی برای افزایش حداقل سن ازدواج با هدف اصلاح ماده 1041 قانون مدنی تدوین کند. فعالان حقوق کودک و فراکسیون زنان مجلس خواستار افزایش حداقل سن ازدواج دختران به 16 سال و برای پسران به 18 سال و ممنوعیت ازدواج دختران زیر 13 سال شدند.
طرح فراکسیون زنان که با نام «طرح افزایش حداقل سن ازدواج» از سال 95 در دست مطالعه بود، آذرماه سال 96 در نوبت رسیدگی مجلس قرار گرفت و در نهایت در جلسه علنی مهرماه سال 97 مجلس با یک فوریت تصویب شد. اما کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس این طرح را به دلیل «جامع و کامل نبودن آن» متوقف کرد.
دلایل مخالفت با طرح فراکسیون زنان
حسن نوروزی، سخنگوی کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس اعلام کرد که تصویب طرح افزایش حداقل سن ازدواج، پیامدهای منفی مانند کاهش نرخ باروری کل کشور را به دنبال خواهد داشت. همچنین، با توجه به این که سن بلوغ جوانان در ایران کاهش یافته، تصویب این طرح باعث افزایش فساد اخلاقی می‌شود. نوروزی ادعا کرده بود که میزان ازدواجهای ناموفق در سنین پایین در حد بحران نبوده و تصویب این طرح نیز ضرورتی ندارد.
مخالفان طرح افزایش حداقل سن ازدواج، دلایل دیگری مانند وجود فرهنگ‌های مختلف در کشور و تنوع در رسیدن به بلوغ جسمی و فکری، مغایرت طرح کمیسیون زنان با حداقل سن ازدواج با شرع اسلام، صحت قوانین فعلی و … را به عنوان دلایل مخالفت خود با افزایش حداقل سن ازدواج مطرح کردند.
سرنوشت طرح افزایش حداقل سن ازدواج
طیبه سیاوشی، نماینده مجلس شورای اسلامی و عضو فراکسیون زنان با اشاره به سرنوشت طرح افزایش حداقل سن ازدواج اعلام کرد که علی‌رغم همه تلاش‌های انجام شده، در نهایت گزارش رد طرح از کمیسیون حقوقی و قضایی به صحن علنی مجلس آمد اما به دلیل مخالفت‌ها و موافقت‌های شدید صورت گرفته در صحن، رییس مجلس تشخیص داد که در صورت موافقت نمایندگان، طرح برای بررسی بیشتر مجددا به کمیسیون حقوقی و قضایی برگردد.
به گفته سیاوشی، نمایندگان به اتفاق آرا به پیشنهاد رییس مجلس مبنی بر بازگشت مجدد طرح به کمیسیون قضایی رأی دادند. سیاوشی تأکید کرد که تلاش کرده‌ایم در این طرح، بند «به اذن ولی و به شرط رعایت مصلحت و با تشخیص دادگاه صالح» را که اجازه می‌دهد دختران زیر 13 سال و پسران زیر 15 سال ازدواج کنند، برای پیشگیری از اجبار والدین به ازدواج فرزندانشان در زیر سن قانونی از ماده قانونی حذف شود.
سیاوشی اظهار امیدواری کرده بود که بررسی‌های کارشناسی کمیسیون حقوقی و قضایی به سرعت انجام گیرد و نتیجه آن تا نیمه آبان ماه سال جاری به صحن مجلس ارایه شود. اتفاقی که رخ نداد و در نهایت مجلس دهم نیز به پایان رسید.
با توجه به اهمیت مساله کودک همسری و سرنوشت این طرح با دکتر علی شیخ الاسلامی، روانشناس و مدیرعامل موسسه خانواده سلامت بنیان گفتگویی ترتیب دادیم که مشروح این گفتگو را پیش رو دارید.
- آقای دکتر! به نظر شما چه مساله‌ای باعث شده آمار ازدواجهای در سنین بسیار پایین در کشور ما زیاد باشد؟
بررسی مساله به صورت علمی و مبتنی بر مستندات نشان می‌دهد در برخی از مناطق بعضی از دختران قبل از 16 سالگی و به اجبار خانواده ازدواج می‌کنند و این افراد در زندگی زناشویی خود دچار مشکلات و آسیب‌هایی می‌شوند که جبران آن غیر ممکن یا با هزینه گزاف امکان‌پذیر است. اینکه چرا خانواده‌ها به زور و اجبار این دختران را وادار به ازدواج می‌کنند خود نیازمند بررسی دقیق و علمی است ولی به طور خلاصه و مبتنی بر برخی بررسی‌ها مشکلات مالی خانواده ها، نگرانی آنها از بابت به انحراف کشیده شدن فرزند، مسائل مذهبی و باور‌‌های فرهنگی و قومیتی عمده‌‌ترین دلایل چنین ازدواجهایی است. در این ازدواج‌ها به‌طور معمول نظر دختر و یا شرایط جسمانی و بلوغ عقلی و جسمی او مدنظر نیست و صرفا اراده پدر یا قیم قانونی دختر و یا حتی پسر مدنظر است.
- برخی از افراد و نهادها در کشور موافق سن پایین ازدواج و برخی دیگر، مخالف این موضوع هستند. شما این مساله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در اکثر کشور‌‌های دنیا سن قانونی ازدواج سن 18 سال تمام می‌باشد و ازدواج زیر این سن قانونی نبوده و مجازات به همراه دارد. بسیاری از فعالان مدنی و نهاد‌‌های مرتبط با آسیبهای اجتماعی در ایران بواسطه مشکلات و عوارضی که ازدواج در سنین پایین برای بسیاری از این دختران بوجود می‌آورد خواستار ممنوعیت ازدواج زیر سن 18 سالگی هستند. گروه‌‌های عمدتا مذهبی به دلیل اینکه سن بلوغ و تکلیف دختران طبق نظر برخی از مراجع تقلید 9 سالگی در نظر گرفته شده است و همچنین وجود احادیث و روایاتی مبنی بر ازادواج دختران در سنین پایین تر، مخالف ایجاد محدودیت سنی در ازدواج هستند. البته برخی از مراجع تقلید نیز سن بلوغ و تکلیف دختران را 13 سالگی اعلام کرده‌اند و ازدواج زیر این سن را جایز نمی‌دانند.
تفاوت افراد مختلف در رسیدن به بلوغ عقلی و جسمانی
از نظر علمی بلوغ جسمی یک فرآیند تغییرات جسمانی چند ساله است که بطور معمول در دختران از حدود 8 سالگی شروع و تا 16 سالگی استمرار دارد و در پسران نیز از حدود 13 سالگی شروع و تا 18 سالگی ادامه می‌یابد و در همه افراد از یک مدل ثابت و مشخص پیروی نمی‌کند و عوامل مختلفی در شروع و طی فرآیند آن نقش دارند. در واقع، نمی‌توان گفت همه دختران یا پسران در فلان سن به بلوغ می‌رسند بلکه در هر فردی بسته به شرایط ژنتیکی و محیطی می‌تواند این فرایند زودتر یا دیرتر شروع شده و خاتمه یابد. در سن مشخصی ممکن است فردی بلوغ را تکمیل کرده باشد و دیگری هنوز در حال طی فرایند بلوغ باشد.
از سوی دیگر، از نظر علمی یکی از شروط موفقیت در ازدواج، آن است که ازدواج در زمانی وقوع یابد که زن و مرد به بلوغ عقلی و جسمانی لازم برای ازدواج رسیده باشند تا ضمن آمادگی جسمانی از نظر شناختی نیز بتوانند از پس مسئولیت‌‌های ازدواج شامل پذیرفتن و ایفای نقش همسری و نقش والدینی به خوبی برآیند. سن بلوغ شناختی یا عقلی نیز در افراد مختلف متفاوت است و نمی‌توان سن مشخصی را برای بلوغ شناختی در افراد در نظر گرفت. عوامل مختلفی در بلوغ شناختی افراد نیز نقش دارند و این مساله نیز بصورت یک فرآیند و از فردی به فرد دیگر متفاوت می‌باشد.
هر دو طرف درگیر در موضوع ازدواج کودکان برای اثبات ادعای خود مثال‌‌‌‌هایی از ازدواجهای ناموفق و مشکل‌دار در سنین پایین و یا ازدواجهای موفق و پایدار در این سنین ارائه می‌دهند و شواهد و قرائنی ارائه می‌دهند که نادرست نیست. آنچه که تعارض را ایجاد کرده است و محل دعوای دو طرف است بحث سن می‌باشد.
با توجه به توضیحاتی که راجع به سن بلوغ عقلی و سن بلوغ شناختی ارائه شد ازدواج در سنین پایین وقتی بلوغ عقلی و جسمی وجود داشته باشد مشکلی ایجاد نمی‌کند و می‌تواند ازدواجی موفق را شکل دهد ولی اگر همین ازدواج در شرایطی اتفاق افتد که هنوز بلوغ عقلی و جسمی واقع نشده باشد می‌تواند مشکلات عدیده‌ای به همراه داشته باشد و زندگی ناپایدار و پر از تعارضی را بوجود آورد.
راهکار حل مشکل مخالفان و موافقان ازدواج کودکان
- شما راهکار دیگری دارید که بتواند نظر موافقان و مخالفان این مساله را تأمین کند؟
صورت مساله باید تغییر یابد و اصلاح شود تا این دعوای بی حاصل به سرانجام خوبی برسد. ایجاد محدودیت سنی در ازدواج می‌تواند مشروط باشد. در واقع، می‌توان سن 18 سال که در اکثر کشورها ملاک قانونی برای سن ازدواج در نظر گرفته شده است را بعنوان سن قانونی ازدواج در ایران در نظر گرفت و ازدواج زیر این سن مشروط به بررسی فرد توسط کارشناسان پزشکی قانونی و تایید مبنی بر رسیدن به بلوغ عقلی و جسمی باشد.
بدین شکل کسانی که قبل از این سن آمادگی ازدواج را دارند با تایید کارشناس و بدون محدودیت می‌توانند ازدواج کنند و مشکلی بوجود نخواهد آمد و از یکسو نظر مخالفین طرح تامین می‌شود و از سوی دیگر از آسیب‌ها و مشکلات بوجود آمده برای کودکانی که بدون آمادگی ازدواج می‌کنند نیز پیشگیری بعمل می‌آید و نظر موافقان طرح تامین می‌گردد.
در واقع، در این دعوا چون صورت مساله بجای پیشگیری از آسیبهای ازدواج بدون آمادگی و اجباری به محدودیت سن ازدواج تغییر یافته منجر به دعوای بی حاصلی شده که سرانجامی نخواهد داشت ولی اگر صورت مساله درست تعریف شود می‌توان این تعارض را به بهترین شکل ممکن حل نمود. امید که با تغییرات درست در این طرح شاهد تصویب آن و پیشگیری از آسیبهای ازدواجهای زودهنگام و بدون آمادگی فرزندان ایران زمین باشیم.
مطالب مرتبط:
طرح محدودیت ثبت طلاق و شکل گیری طلاق مهاجرتی
