بیماری های شایعی که سالمندان را درگیر می کند
با افزایش سن تغییراتی در قسمت های مختلف بدن ایجاد می شود که بدن را مستعد بروز انواع بیماری ها می کند. البته، پیر شدن همیشه به معنای بیماری نیست و با رعایت اصول مختلف می توان سالمندی سالمی را گذراند.
موسسه خانواده سلامت بنیان- درست است که سالمندی به معنای بیماری نیست، اما در این دوره از زندگی، شایع است که بیماری‌های مختلفی سراغ انسان می‌آید. در ادامه به برخی از شایع‌ترین بیماری‌هایی که سالمندان را تهدید می‌کند، می‌پردازیم.
سیستم ایمنی
با افزایش سن، تغییرات مختلفی در سیستم ایمنی ایجاد میشود. غـده تیموس در مدیاستن قدامی پشت قسمت فوقانی جناغ است. این غـده در تـولید سـلول‌های لنفوسیت دخالت دارد و بعد از بلوغ تحلیل می‌رود. به نحوی که در سنین پیری چیزی از این غده باقی نمانـده و بافت همبند جایگزین آن شـده اسـت. بـا تحلیل و کوچـك شـدن تیموس، نقص پیشروند‌هایی در ایمنی سلولی ایجاد میشود کـه بـه علت کاهش در تعداد کل سـلول‌های لنفوسـیت استعداد سالمندان برای عفونت‌ها زیاد شـده و گـرایش بـه اینكه عفونت‌ها شدید و برق‌آسا شوند، وجود دارد.
میزان بـروز بدخیمی‌ها به علت درگیری سیستم ایمنی در تخریب سـلول‌های غیر طبیعی افزایش می‌یابد. در سنین بالا با ضعیف شدن سیستم ایمنی، بیماری‌های نهفته قبلی مثل سل ممكن است دوباره فعال شوند. میزان بروز بیمار‌های خودایمنی نیز در سالمندی افزایش می‌یابد که نشانه اختلال در پروسه‌های ایمنی مختلف می‌باشد.
بیماری های دستگاه قلبی عروقی
یكی از قابل توجه‌ترین تغییراتی که در سیستم قلبی عروقی ایجـاد میشود، افزایش فشار خون سیستولیك و دیاستولیك اسـت. این موضوع ناشی از کاهش ظرفیت عروق خونی و افزایش مقاومت محیطـی در مقابل جریان خون می‌باشد. به نظر می‌رسد این تغییرات بـه‌طور عمده ناشی از پروسه‌های بیماری و نه بخـشی از سـالخوردگی طبیعی باشند. بارورسپتور‌ها که گیرنده‌های فـشار هـستند در قوس کئورت و بخـشی از سـرخرگ‌های کاروتید بـه نـام سـینوس کاروتید قرار دارند. این گیرنده‌ها تغـییرات فـشار خـون را تشخیص داده و پاسخ‌های مناسب قلبی عروقی را برای تنظیم فـشار خون ایجاد می‌کنند. به هنگام افت ناگهانی فشار خون رفلكس‌های این بارورسپتور‌ها در حفظ جریان خون در ارگان‌های حیاتی مثـل مغز اهمیت دارند.
متاسفانه با پیر شدن، این رفلكس‌ها افت می‌کنند. وقتی یك فـرد سالمند ناگهان از وضعیت خوابیده به ایستاده بلند میشود، افـت زیادی در فشار خون سیستولیك ایجاد خواهد شد. وقتی افت فشار خون بیشتر از ٢٠ میلی‌متر جیوه باشد، مهم اسـت و “افت فشار خون وضعیتی” نامیده میشود. کم رسـیدن خـون بـه سیستم عصبی مرکزی می‌تواند منجر به علائمی مثل افتادن، گیجی و ضعف شود. تخمین زده میشود که تـا ٣٠ درصـد از افـراد 75-65 ساله و ٥٠ درصد سالمندان بالای ٧٥ سال از این مشكل رنج می‌برند.
بیماری های دستگاه گوارش
یبوست شكایت شایع سالمندان است. این مشكل اغلـب چنـدین علـت دارد، اما ممكن است تا حدی ناشی از این حقیقت باشـد که زمـان عبور مواد از کولون با افزایش سن افـزایش پیدا می‌کند. سایر عوامل به‌ویژه رژیم غذایی نقـش عمده‌تری در بسیاری از موارد یبوست دارند.
در حرکات دودی مری قدرت انقباض کم میشود. بـه‌طـور معمول این موضوع مشكلات بالینی ایجاد نمی‌کند. تنها هنگـامی کـه بیماری دیگری اضافه شود، حرکت مری تأثیر می‌گیرد. با افزایش سن، تعداد سـلول‌های پاریتال معده کم می‌شـوند. این سلول‌ها مسئول تولید اسید معده هـستند. بنـابراین، ترشـح اسـید معده کاهش می‌یابد. اما در شرایط غیر بیماری این موضوع علائم بالینی اندکی دارد.
مشکلات کبد
این ارگان حیاتی مسئول متابولیسم بـسیاری از مـواد انـدوژن مثل بیلیروبین یا مواد اگزوژن مثل ترکیبات دارویی می‌باشد. کبد همچنین بسیاری از مواد حیاتی مورد نیاز بدن مثـل کلبـومین را تولید می‌کند. با پیر شدن، سایز کبد کـوچك‌تر میشود. وزن کبد در 50 سالگی 2.5 درصد وزن بدن و در سن ٩٠ سالگی 1.6 درصد وزن بدن را به خود اختصاص می‌دهد. همراه با این کم شدن وزن کبد، کاهش تدریجی در جریان خون کبدی هم ایجـاد میشود و ظرفیت کبد پیر برای بازسازی خودش کـاهش می‌یابـد. از سوی دیگر، کـاهش در فعالیت آنزیم‌های میكروزومی که نقش مهمی در متابولیسم دارنـد نیز وجود دارد.
بنابراین، در سالمندی دارو‌هایی که باید از کبد عبور کـرده و در آنجا متابولیزه شوند و میزان پاك شدن آن‌ها از پالسما کاهش یافته و نیمه عمر پالسمایی آن‌ها افزایش می‌یابد. با افزایش سن میزان بروز عوارض جانبی دارو‌ها که احتمالا به دلیل طولانی شدن زمان در معرض بودن است، دیده میشود.
بیماری های دستگاه ادراری
یك کاهش مداوم در عملكرد کلیوی با افزایش سن ایجاد میشود، به‌طوری‌که، اندازه کلیه‌هـا، جریان خـون، میزان فیلتراسـیون گلـومرولی و تعداد نفرون‌ها کم شده و فیبروز در بقیه بافـت کلیه ایجاد میشود. از دست دادن نفرون‌ها روی تغلیظ ادرار اثر می‌گذارد. به دلیل سایر تغییرات، ظرفیت رقیق کردن ادرار نیز کاهش می‌یابد.
بـرای کلیه‌های پیر به‌طور فزایند‌ه‌ای نگهداری سدیم در زمان نیاز و ترشح آب آزاد، وقتی که مایع اضافی در بـدن وجود دارد، سـخت است. این مشكل به‌ویژه در زمان بیماری یا سایر استرس‌ها آشكار میشود. به علت ظرفیت محدود کلیه‌ها در تنظـیم آب بدن، سالمندان بسیار مستعد کم‌آبی، زیادی مایعـات و اخـتلال الكترولیتی مثل هیپوناترمی هستند.
با افزایش سن، تغییراتی در مثانه ایجاد میشود و ظرفیت مثانـه به‌تدریج کاهش می‌یابد. بنابراین مثانه، کمـتر از حجـم حـداکثر خود می‌تواند ادرار را نگه دارد و بسیار مستعد انقباض‌های ناپایدار میشود. اگر این انقباض‌ها به اندازه کافی قوی باشند به بی‌اختیاری ادرار منجر خواهند شد.
بیماری های دستگاه اسكلتی عضلانی
قدرت عضلانی در دومین و سومین دهه‌های زندگی به حداکثر رسیده و بعد از آن به تدریج کم میشود. این کاهش بـه‌طـور عمده به علت کم شدن توده عضلانی و جایگزینی آن با بافت همبنـدی است. اگرچه توده عضلانی با افزایش سن کم میشود، اما این کـاهش با یك رژیم مناسب غذایی و تمرینات ورزشی بـه‌طـور چشمگیری تعدیل خواهد شد.
وضعیت تغذیه‌ای بسیاری از افراد سالمند به دلایل مختلف، مثل محدودیت اقتصادی یا بی‌اشتهایی، کمتر از حد معمول است و این حالت همراه با عدم فعالیت فیزیكی می‌تواند منجر به کاهش بافت عضلانی شود. افرادی که به علت نوع شغل خود، عضلات قوی دارند نسبت بـه افـرادی که معمولا نشسته هستند، بهتر می‌توانند در سنین پیری توده عـضلانی خود را حفظ کنند. از دست دادن قدرت عضلانی تا سن ٦٠ سالگی تدریجی است و بعد از آن شدت کاهش پیدا می‌کند.
می‌توان سرعت تحلیل عـضلات را بــه مقـدار زیادی با انجـام ورزش‌های مقاومتی کنـد کرد. با این تمرینات افراد می‌توانند بـرای سال‌ها در سطح بالاتری از قدرت بمانند و اگر قبلا زندگی نشسته داشته‌اند از تحلیل عضلات پیشگیری کرده و حتی مقداری از بافت عضلانی تحلیل‌رفته خود را جایگزین کنند. علاوه بر این، افراد پیری کـه تحـت تمرینات منظم مقاومتی هستند، معمولا گزارش می‌کنند که قدرت و نشاط آن‌ها افزایش یافته است.
هرچه پیر می‌شویم ترکیب بدنمان نیز تغییر می‌کند. درصدی از وزن بدن که از چربی تشكیل شده افـزایش می‌یابـد، اما قسمتی از بدن که از عضله و استخوان تشكیل شده، کاهش پیدا می‌کند. این بافت چربی جدید به شكل خاصی توزیع شده است و عمدتا در نواحی مرکزی بدن مانند امنتوم، اطـراف کلیه‌ها و ارگان‌های مرکزی مثل کبد جمع میشود. افزایش وزن در تنه و کاهش بافت چربی زیر پوستی در دست و پا‌ها دیده میشود.
در مردان این افـزایش وزن در اطراف شكم بسیار قابل توجه اسـت، در حالی كه در زنـان در مرحله اول در ناحیه لگن ایجاد میشود. قامت فرد نیز با سالمندی تغییر می‌کند. بعـد از ٤٠ سـالگی بـه‌طور متوسط در هر دهه، حدود یك سانتیمتر از میزان قد کاهش می‌یابد. هر چند این کاهش در برخی افراد بسیار مشخص‌تر خواهـد بود. کاهش قد ناشی از صاف شدن قوس پـا، افـزایش قـوس سـتون مهره و کاهش واقعی طول ستون مهره به علت خشكی دیسك‌‌های بـین مهر‌ه‌ای است.
خود جسم مهره نیز به علت شكستگی‌های ناشـی از پوکی استخوان کوتاه میشود. پوکی استخوان وضعیتی است که بسیاری از زنان یائسه و برخـی از مردان سالمند را مبتلا می‌کند. در زنان، شروع علائم یائـسگی بـا کاهش مشخص در هورمون‌هایی مثل استروژن همراه است. این کـاهش اسـتروژن باعث تحلیل استخوان‌ها میشود که در ٥ سال اول بعـد از یائسگی بسیار مشخص است. به دنبال این تحلیل واقعی در محتوای استخوان، استخوان‌ها ضعیف و شكننده شده و با فشار کمتری نسبت به گذشته می‌شكنند. بنابراین، در قسمت‌های حساس مثل سـتون مهـره، مـچ دست و گردن فمور، با فشار‌های معمول و در حد قبـل، شكـستگی ایجاد میشود.
زنان به دلایل متعددی بیشتر از مردان دچار پـوکی اسـتخوان می‌شوند. در زنان، میزان حداکثر بافت اسـتخوانی کـه در اوایل بزرگسالی حاصل میشود کمتر از مردان است، اما زنان بیشتر عمر می‌کنند و فرصت بیشتری برای ضعیف شدن استخوان‌ها دارند. در جوامع غربی یكی از منابع اصلی کلسیم، لبنیات است. از آنجا کـه اغلب معتقدند که مصرف لبنیات خانم‌ها را چاق می‌کند، احتمال اینكه خانم‌ها لبنیات کمتری مصرف کنند بیشتر خواهد بود و این موضوع، باعث افزایش احتمال پوکی استخوان میشود.
بیماری های دستگاه عصبی
تخمین زده میشود که روزانه پنجاه تا صـد هـزار نـرون (سـلول عـصبی) از بین می‌رود. با افزایش سن، این کـاهش نرون‌ها به‌صورت تغییرات ماآروسكوپیك در مغز، خود را نشان می‌دهـد. بـه این ترتیب که بافت مغـز جمـع شـده و شـیار‌های آن عمیق میشود. فضا‌های ارتباطی مرکزی در مغز که “بطن” نامیده می‌شـوند، وسیع‌تر خواهند شد، به‌نحوی که کمبود بافت مغزی را جبران می‌کنند. این تغییرات وابسته به سن در مغز با انواع رادیوگرافی از جمله سی‌تی‌اسكن یا ام‌آرآی قابل تشخیص است.
علاوه بـر این، از سن ٢٠ تا ٧٠ سالگی جریان خـون مغـزی حـدود ٢٠ درصـد کاهش پیدا می‌کند. نتیجه چنین تغییراتی این است که به نظر می‌رسد سیستم اعـصاب مرکـزی افـراد سالمند اطلاعات را با سرعت کمتری نسبت به جـوانتر‌ها پردازش می‌کند. افراد سالمند در فعالیت‌های شناختی کندتر هستند و در مواردی که این فعالیت‌ها پیچیده‌تر می‌شـوند این کندی افزایش می‌یابد. به‌طوری‌که، سالمندان در مراحل تفكر، انعطاف‌پذیری کمتری دارند. آن‌ها ظرفیت کمتری برای شكل دادن به مفاهیم جدید دارند و توانایی انتـزاع مفاهیم در آن‌ها کاهش یافته است. بنابراین، سالمندان نسبت بـه جوانان کمتر قادرند که محیط‌های جدید و چالش‌های شناختی را جذب و درك کنند. علیرغم همه این مسایل، برخی از سالمندان به‌طرز تعجب‌آوری می‌توانند توانایی‌های خـود را نشان دهند. با سالمندی طبیعی حافظه کمی کاهش پیدا می‌کند، اما دقیقا تأثیری روی عملكرد روزانه نـدارد. افـراد می‌تواننـد توانایی ذهنی خود را تا سنین پیری حفظ کنند. تنها هنگـامی که بیماری‌هایی مثل آلزایمر یا سكته مغزی اضافه شود، اختلال شناختی قابل توجهی ایجاد خواهد شد.
(در خانواده، فردی مبتلا به آلزایمر دارید؟ کتاب “راهنمای خانواده های بیماران مبتلا به آلزایمر” را اینجا بخوانید)
نتیجه
باید به این نکته اشاره کرد که مراحل فیزیولوژیك سالمندی نسبتا خوش‌خـیم اسـت. درست است که تغییراتی در عادات و ظاهر فیزیكی بدن ایجاد میشود که یك فرد پـیر را از جوان متمایز می‌کند، اما با وجود این ظواهر خارجی، در شرایط استراحت، عملكرد بدن یك فرد سالمند که فقط در پروسه سالمندی فیزیولوژیك قـرار گرفتـه باشد مشابه بدن افراد جوان است. تنها وقتی فرد سالمند تحت استرس‌هایی مثل بیماری یا ورزش قـرار بگیرد، تفاوت‌ها آشكار می‌شوند. پیری در بسیاری از دسـتگاه‌های بدن ذخایر فیزیولوژیك را کم می‌کند، اما به هرحال مداخله پـیری پاتولوژیك است که بر سلامت فرد پیر اثر می‌گذارد و می‌تواند به‌طور مشخص موجب ناتوانی شود.
