تأثیر معماری و فضای خانه بر سلامت روان ساکنان آن
موسسه خانواده سلامت بنیان- روح آدم‌ها شباهت زیادی با روح ساختمانها و بناها دارد و حتی این روزها علم روانشناسی تأثیر مستقیم نوع ساختمان محل سکونت بر سلامت روان انسان را ثابت کرده است. در این یادداشت، میثم شریف‌پور، کارشناس معماری در این باره با شما صحبت کرده است.
از آنجایی که کلمه «معماری» مانند بسیاری از کلمات دیگر، در طول زمان بار معنایی متفاوتی به خود گرفته، برای آنکه بخواهیم در مورد معماری صحبت کنیم نیاز به تعریف مشترکی از این کلمه داریم. در این نوشتار، مقصود من از معماری، ساختمان‌های مسکونی، نما، ظاهر درونی، مبلمان و آرایش آنهاست.
شباهت‌های انسان با ساختمان
سال‌‌ها پیش در نوشتاری دیگر (مجله تخصصی طرح، شماره 2، انتشارات سوره، سال 1384) معماری را خود انسان دانستم. زیرا از انسان توسط انسان و برای انسان ساخته شده است. در اکثر موارد یک ساختمان حداقل سنی برابر سن انسان دارد، همگام با نیازهای انسان تغییرات اندکی در کوتاه مدت دارد و همچون انسان‌های مشهور و با عظمت، بنا‌های با عظمتی وجود دارد. قطعا یادمان انسان‌‌ها چه خوب و چه بد در بناهایی که به جا گذاشته‌اند قابل رویت است. همچون اهرام مصر، دیوار چین و … .
به همین دلایل شاید بتوان ساختمانها را آینه‌ای برابر با تمام عوامل دخیل در شکل‌گیری آن دانست. همچون انسانی که می‌تواند خلق و خوی خود را با کمک مشاوری مجرب واکاوی کند، می‌توان از شیوه ساخت بناها به صفات جامعه‌ای که در آن (بنا، محله، شهرک، شهر) زندگی می‌کند واقف شد.
شناخت ویژگی‌های آدم‌ها و نظام‌های سیاسی از روی ساختمان‌های آنها
در این زمینه در کتاب «آفرینش معماری»، نوشته جان لنگ، در مورد تقابل ساختمانها با نظام حاکم چنین آمده که هرچه نظامی استبدادی‌تر باشد در آن بناهایی عظیم، با ابهت و با تناسبات اغواگرانه‌تر پدید می‌آید و مثال آن را پیدایش ساختمان‌های عظیم و حجیم در سال‌های آخر عمر جماهیر شوروی می‌زند.
به همین جهت شما می‌توانید با نگاهی به اتاق، خانه، ساختمان و … خود و مقایسه آنها با آنچه دیگران دارند؛ در مورد موجودیت خود اطلاعاتی شگرف بدست آورید. به عنوان مثال اگر در فیلم‌های خوش ساخت دقت کنید خانه آدم‌های متفکر و ثروتمند را با رنگ‌های کدر (از خانواده خاکستری و بدون تضاد رنگی زیاد نشان می‌دهند. در مقابل، خانه‌هایی که رنگارنگ هستند از آن افرادیست که هیجان بیشتری دارند و این در حالیست که این هیجان می‌تواند مثبت و سازنده یا منفی و تخریب‌گر باشد. همانطور که ما می‌توانیم از هیجانات خود در هر دو سو استفاده کنیم.
بازی رنگها در آسیا و آمریکا
اوج بازی رنگها را در منطقه خاورمیانه می‌توان دید. به عنوان مثال خانه‌های تاریخی در ایران و هند نمونه‌های بسیاری از این دست هستند. با نگاهی به رفتار ملت‌های مختلف می‌توان اوج هیجانات را در این نقطه دید. در آمریکای شمالی و جنوبی نیز زمانی که به دنبال رنگ بگردیم نام برزیل و کشور‌های همسایه آن به چشم می‌آید.
همانطور که پیشتر نیز یاد کردیم استفاده از حجم‌های هندسی ساده و یک شکل نشان دهنده نظم افراطی است. ساختمان‌هایی شبیه یکدیگر که غالبا توسط نظام‌های استبدادی ساخته می‌شوند و خالی از هرگونه پیوستگی با سرشت آدمی هستند. خانه‌هایی که تاثیر منفی زیادی بر روحیه کسانی که در آنها زندگی می‌کنند می‌گذارند.
تغییرات خانهها متناسب با ساکنان آن
با این وجود، همانطور که انسان می‌تواند تغییر کند خانهها را نیز می‌توان تا حدی تغییر داد و برای اهالی آن قابل سکونت کرد. این تاثیر متقابل کاربران بر بدنه معماری است؛ آنچه که با عنوان تغییر دکوراسیون یا بازسازی منازل از آن یاد می‌شود. می‌توان دیوار‌‌ها را به رنگ دلخواه در آورد و با مصالح چشم آشنا و دلنواز آراست. می‌توان بر پیکره ساختمان نقشی تازه زد یا آن را با مصالح مقاوم در برابر عوامل محیطی مستحکم کرد.
اما برای درک بهتر معماری نیاز به نقسیم‌بندی وجود دارد که بتوان با آن اصول را تشخیص داد. اگر بخواهیم با توجه به دید افراد مرتبط، ساختمان را تقسیم‌بندی کنیم 3 زاویه دید قابل تفکیک را می‌توان در نظر گرفت:
- کسی یا گروهی که در مورد ساخت ساختمان نظر می‌دهد و طرح‌های اولیه را رسم می‌کند.
- کسی یا گروهی که آن را می‌سازد.
- کسی یا گروهی که از آن استفاده می‌کند.
در خیلی از موارد، یک شخص یا گروه می‌تواند دو بخش را به تنهایی انجام دهد و در صورتی که هر سه بخش را یک گروه یا شخص انجام دهد به حد اعلای معماری می‌توان دست یافت. بیشتر نمونه‌های این‌چنینی معماری اقوام قدیمی است که از آن جمله کندوان، ماسوله، بافت سنتی یزد و بسیاری نمونه‌های دیگر را می‌توان در ایران و تمدن‌های مشابه یافت.
مقایسه‌ای جالب بین کارفرما و والدین
جالب است بدانید که اغلب در راس گروه اول کارفرما قرار دارد، نه معمار. زیرا کارفرما ابزار اعمال نظر یعنی پول و قدرت را داراست. اگر کارفرما پایبند به اصول اخلاقی نباشد و به زبان عامه بساز بنداز باشد، فاجعه به بار می‌آید. متاسفانه تعداد کسانی که پول را بر جان کاربران ترجیح می‌دهند کم نیست. حتی کسانی هستند که برای ساخت خانه خود نیز از اصلی‌ترین نیازهای ساختمان یعنی داشتن ستون و پی مستحکم کم می‌گذارند تا کمی هزینه‌‌ها را کاهش دهند و در اولین لرزه رانش یا بلایای طبیعی دیگر، جان خود و خانواده خود به خطر می‌اندازند.
این را مقایسه کنید با والدینی که بدون دانش، هدف و کمک گرفتن از مشاوره، کودکی را به دنیا می‌آورند. این در حالی است که اصلی‌ترین خصوصیات شخصیت ما در زمانی شکل می‌گیرد که هیچ خاطره‌ای از آن نداریم.
این گونه والدین چنان صدماتی به شخصیت کودک می‌زنند که می‌تواند تا آخر عمر او همراهش باشند و این در حالیست که به ظاهر کودک بیشترین توجه را می‌کنند. این توجه نیز از روی خودخواهی آنهاست که از روی چشم و هم‌چشمی با دیگر افراد مشابه خود دارند. شاید اگر تنها همین یک مشکل را بتوان در نسل بشر ریشه‌کن کرد به جرات بتوان گفت که بیش از نیمی از تمام مشکلات نوع انسان برطرف می‌گردد.
تغییرات زمان اجرا و مشکلات غیر منتظره
در مورد معماری و ساختن ساختمان، بیشترین تغییرات نه در زمان طراحی که در زمان اجرا اتفاق می‌افتد. شاید ساختمان‌های نیمه کاره‌ای که در سطح شهر یا بیرون از آن به حال خود رها شده‌اند را دیده باشید. در توضیح اجرا همین بس که اگر پولی نباشد ساختمانی هم در کار نیست. اگر تحرکی صورت نپذیرد تغییری اتفاق نمی‌افتد، ساختمانی ساخته نمی‌شود و این امر باید تا آخرین مرحله اجرا تحت نظارت دقیق طراحان و ناظران ذیربط صورت پذیرد.
گاهی مشکلات غیر منتظره و پیش بینی نشده‌ای در هنگام ساخت پدید می‌آید. مانند پنجره‌ای که در تقابل با بادبند قرارگرفته یا هواکش‌هایی که برای عبورشان در سقف راهکاری از قبل در نظر گرفته نشده است. البته، بسیاری از این موارد را می‌توان با کمک از معماران با تجربه و تیم‌های حرفه‌ای کاهش داد.
اگر تا اینجای مطلب را خوانده اید فکر می‌کنم خودتان بتوانید در ذات انسانی مثال‌های بسیاری بیابید؛ که اگر نقشه، هدف و مسیر با برنامه دقیق و قابل اجرا مشخص بود و در زمان مورد نیاز، اقدامات عملی لازم صورت گرفته بود چه اتفاقات مثبتی می‌توانست برای فرد یا یک جامعه بیافتد.
راهی برای تغییرات و بازسازی بنا
اما اگر هیچکدام از اتفاقات مثبت در جای خود رخ نداد و شما به عنوان صاحب یک خانه یا مستاجر مجبور به سکونت در جایی شدید که فکر می‌کنید به آن تعلق ندارید این را بدانید که امروزه تجهیزات ساختمانی چنان پیشرفت داشته که حتی ستون و پی ساختمان را نیز می‌توان تقویت کرد.
شما هم در زیر ساخت و هم در همگام‌سازی یک خانه با علایق خود دستتان باز است. کافی است کمی حوصله به خرج دهید و به مراکز فروش تجهیزات ساختمانی بروید یا اگر کمی بیشتر می‌توانید هزینه کنید به دنبال دفتر معماری خوبی بگردید و از تجارب آنها در زمینه ساختمان استفاده ببرید.
با بازسازی بنا، گویی روح تازه‌ای در ساختمان دمیده باشید، فضای خود را نیز می‌توانید تغییر دهید. اگر پایه، درست و اصولی باشد شما با خرید چند قوطی رنگ و قلمو می‌توانید با کمترین هزینه، فضا را تغییر دهید و نیازی به تخریب و نوسازی نیست. اگر شما به خانه‌ای یا محلی خاص دلبسته‌اید بدانید که هر بنایی که به درستی محافظت و مراقبت شود می‌تواند هزاران سال باقی بماند.
دیگر آن شعر قدیمی که می‌گفت «خشت اول چون نهد معمار کج/ تا ثریا می‌رود دیوار کج» کاربرد دقیقی ندارد. این روزها می‌توان دیوار کج را صاف کرد.
