کسی که قربانی خشونت جنسی شده چگونه میتواند به زندگی برگردد؟
خشونت جنسی علاوه بر پیامدهای جسمانی که برای فرد قربانی دارد، یک ترومای شدید روانی است و میتواند آسیبهای شدید روانی به همراه داشته باشد.
دکتر علی شیخ الاسلامی، روانشناس و مدیرعامل موسسه خانواده سلامت بنیان- یکی از مشکلات زنان در جامعه، خشونت جنسی است. البته این مشکل محدود به زنان در جامعه نیست ولی بیشتر علیه آنها اتفاق میافتد. اخیرا بحثی در فضای مجازی راه افتاد و تعداد زیادی از زنان تجارب خود از مورد خشونت جنسی واقع شدن را علنی کردند و مشخص شد که این درد فراگیر است و بسیاری از افراد را در بر میگیرد.
بحث خشونت جنسی علیه زنان که حد اعلای آن تجاوز جنسی محسوب میشود در همه جوامع وجود دارد. در تحقیقات علمی مشخص گردیده که در آمریکا از هر 6 زن یک نفر قربانی تجاوز میباشد.
آمار بالای اختلالات روانشناختی در میان قربانیان خشونت جنسی
میزان اختلالات روانشناختی در قربانیان خشونت جنسی بسیار بیشتر از سایر انواع خشونت است؛ بهطوری که، این افراد 6 برابر بیشتر از قربانیان سایر جرایم به اختلال استرس پس از سانحه و 3 برابر بیشتر به افسردگی اساسی مبتلا میشوند.
ریسک خودکشی در این افراد نیز حدود 13 برابر بیشتر است. همچنین، امکان سوءمصرف مواد در این افراد نیز بسته به نوع خشونت جنسی و علایم ایجاد شده بین 3 تا 10 برابر بیشتر است.
علایم روانشناختی قربانیان تجاوز چیست؟
باید به خاطر داشت که خشونت جنسی علاوه بر پیامدهای جسمانی که برای فرد قربانی دارد، یک ترومای شدید روانی است و میتواند آسیبهای شدید روانی به همراه داشته باشد و دامنه وسیعی از علایم را در بربگیرد که تحمل آنها توسط فرد و حتی اطرافیانش میتواند بسیار سخت و ناتوان کننده است.
علایمی که از نظر روانشناختی به دنبال یک تجاوز ممکن است اتفاق بیافتد شامل موارد زیر میشود:
- شوک و ناباوری
- ترس و اضطراب
- غم، سردرگمی، انکار
- هوشیاری بیش از حد یا گوش به زنگ بودن
- تحریک پذیری، بی قراری، پرخاشگری یا عصبانیت
- نوسانات خلقی احساسی (بهعنوان مثال گریه کردن و سپس خندیدن)
- افزایش افکار نگرانکننده یا نشخوارفکری (به عنوان مثال، افکار ناخواسته در مورد تروما)
- کابوس
- تکرار خاطره (به عنوان مثال، احساس اینکه انگار همان اتفاق در حال حاضر دارد اتفاق میافتد)
- احساس ناتوانی، وحشت، عدم کنترل
- افزایش نیاز به کنترل تجربیات روزمره
- به حداقل رساندن فعالیت
- تلاش برای جلوگیری از مواجهه با هر چیزی که یادآور تروما باشد
- تمایل به تنها بودن
- احساس مسخ شخصیت
- نگران مشکلات دیگران شدن
- احساس بیحسی یا کرختی و محدود شدن احساسات
- دشواری در اعتماد به دیگران یا احساس خیانت
- مشکل در تمرکز یا به خاطر سپردن
- احساس سرزنش و گناه
- احساس شرم
- کاهش علاقه به فعالیتهای روزمره یا افسردگی
- یادآوری خاطرات ناخوشایند گذشته
- از دست دادن باور به عدالت، نظم یا انصاف در جهان
- انتظار نابودی در آینده و ترس از آینده
البته، باید این نکته را به خاطر داشت که همه قربانیان، تمام علایم بالا را تجربه نمیکنند و دچار برخی از علایم میشوند که این موضوع میتواند طی چند ماه بهبود یابد یا این که تا سالها ادامه داشته باشد.
بزرگترین پیامد یک تجربه خشونت جنسی اختلال استرس پس از سانحه است که میتواند مزمن شده و مشکلات زیادی برای فرد بهوجود آورد.
در حال حاضر تلقیح استرس، مواجهه درمانی و درمان پردازش شناختی در کنار مشاوره حمایتی بهعنوان راهکارهای درمانی برای رفع علایم روانشناختی قربانیان خشونت جنسی بهکار میرود.
اگر قربانی، خودش را مقصر بداند چه اتفاقی میافتد؟
تفسیری که قربانی تجاوز از واقعهای که برای او افتاده است دارد و همچنین عوامل اجتماعی و بیرونی مثل برخورد جامعه و سرزنشی که از جانب جامعه در صورت افشای موضوع به او تحمیل میشود نقش بسیار تعیین کنندهای در شدت علایم و مشکلات روانشناختی که برای فرد ایجاد میشود دارد.
وقتی فردی به دنبال این موضوع خود را مقصر قلمداد کند یا عزت نفس خویش را از دست بدهد به سمت افسردگی و انزوا از جامعه پیش خواهد رفت و این موضوع زمینه تکرار واقعه را فراهم میسازد. به همین دلیل در درمان افرادی که قربانی شدهاند تاکید زیادی بر بازسازی عزت نفس وجود دارد تا از تکرار موضوع پیشگیری به عمل آید.
نقش مراجع قانونی در کاهش خشونت و تجاوز جنسی
برخورد مراجع قانونی و جامعه با این موضوع نیز بسیار اهمیت دارد. در جوامعی که راهکارهای قانونی مناسب برای پیشگیری و برخورد با چنین جرایمی تعبیه شده و هم قربانیان میدانند که چه مسیری را میتوانند طی کنند و چه حمایتهایی از نظر قانونی از ایشان خواهد شد و هم متجاوزان میدانند که چه پیامدهای قانونی در انتظار آنهاست میزان خشونت جنسی تا حد زیادی کاهش مییابد.
مراجع قانونی باید اصل را بر حمایت از قربانی و کمک به او بگذارند. محرمانه ماندن پرونده برای حفظ آبروی قربانی و حمایت قانونی از او کمک خواهد کرد تا بسیاری از موارد تجاوز جنسی افشا شود و افراد متجاوز با پیامدهای قانونی رفتار خویش مواجه شوند و سایر زنان از آسیب ایشان محفوظ بمانند.
اما اگر حمایت قانونی صورت نگیرد و از سوی دیگر فرد نگران افشای موضوع باشد بهطور معمول سکوت خواهد کرد و متجاوزین نیز بواسطه این سکوت به رفتار خویش ادامه میدهند و علاوه بر فرد قربانی زنان دیگر نیز قربانی خواهند شد.
چه انگیزههایی باعث میشود یک نفر دست به تجاوز بزند؟
بعد فرهنگی موضوع نیز بسیار اهمیت دارد. باورهای غلطی راجع به تجاوز در اذهان عموم مردم وجود دارد که باید نسبت به اصلاح آنها تلاش کرد. اولین و مهمترین باور غلط در این زمینه راجع به انگیزه خشونت جنسی است.
به باور اکثر مردم خشونت جنسی و تجاوز با انگیزه جنسی اتفاق میافتد و تحریک جنسی را عامل آن میدانند در حالیکه بر اساس تحقیقات علمی قدرت، خشونت و جنسیت عوامل اصلی این موضوع هستند.
در واقع افرادی که اقدام به چنین رفتارهایی میکنند بیش از آنکه انگیزه جنسی داشته باشند خوی سلطهگری، قدرتطلبی و خشم دارند تا انگیزه جنسی.
نگرش به جنسیت نیز مهمتر از تحریک جنسی است. در جوامعی که نگرشهای جنسیتی درستی وجود ندارد و زنان ضعیفه یا جنس دوم قلمداد میشوند و یا حقوقی برای زنان قائل نیستند، مردان بیشتری به خود حق میدهند علیه زنان اقدام به خشونت جنسی کنند. اما در جوامعی که نگاه انسانی به زن و مرد وجود دارد و نگرشهای جنسیتی و برتری یک جنس بر جنس دیگر دیده نمیشود، وضعیت متفاوت است و مردان چنین حقی برای خود قائل نیستند.
تجاوز فقط توسط غریبهها اتفاق نمیافتد
دومین باور غلط در این زمینه این است که افراد فکر میکنند تجاوز یا خشونت جنسی توسط غریبهها صورت میگیرد در حالیکه در اکثر موارد، قربانی فرد متجاوز را میشناسد و احتمال چنین رفتاری را از جانب وی نمیدهد.
خشونت جنسی به هیچوجه ارتباطی به رفتار یا پوشش قربانی ندارد
باور غلط دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که حتما قربانی کاری کرده یا لباسی پوشیده که متجاوز تحریک شده است. این باور نیز کاملا غلط است و خشونت جنسی به هیچ وجه ارتباطی به رفتار یا پوشش قربانی ندارد بلکه به میزان آسیبپذیری او ارتباط دارد. هر چند باید دانست که هیچ رفتاری مجوزی برای اعمال خشونت جنسی نمیباشد و به هیچ وجه نباید قربانی را بعنوان مقصر قلمداد نمود.
تفاوتی بین علایم روانشناختی تجاوز توسط فرد آشنا و فرد غریبه وجود ندارد
تصور غلط دیگر این است که فرد در تجاوز توسط غریبه علایم خفیفتری را تجربه میکند ولی اگر توسط یک فرد آشنا این اتفاق بیفتد مشکلات بیشتر خواهد بود. این باور نیز غلط است و تحقیقات علمی نشان دادهاند که تفاوتی بین علایم روانشناختی تجاوز توسط فرد آشنا و فرد غریبه وجود ندارد.
تجاوز بیشتر در چه موقعیتی اتفاق میافتد؟
براساس تحقیقات، معمولا افراد متجاوز به قربانیانی که آسیبپذیر هستند تجاوز میکنند و بهطور معمول تجاوز در موقعیتی اتفاق میافتد که فرد آسیبپذیری بیشتری دارد.
همچنین، قربانی به دلیل اینکه انتظار چنین واقعهای را ندارد دچار بهت و شوک شده و امکان هرگونه مقابله موثر را از دست میدهد.
از چه طریق میتوان آسیبپذیری زنان را کاهش داد؟
آموزش مهارت جراتورزی و تقویت مهارتهای مقابلهای در زنان بصورت کلی میتواند تا حد زیادی آسیبپذیری آنها را کاهش دهد.
باید با آموزش و همچنین با کمک رسانهها نسبت به تغییر و اصلاح این باورهای غلط تلاش نمود. اگر جامعه بهجای سرزنشگری، نقش حمایتگرانه برای قربانی داشته باشد میتوان امیدوار بود که موضوع تجاوز جنسیتی با سرعت بیشتری کاهش یابد.
اقداماتی که به کاهش میزان خشونت جنسی کمک میکند
فرهنگسازی و تقویت نگاه انسانی به زن و مرد بهجای نگاه جنسیتی، آموزش این موضوع که رابطه جنسی باید با رضایت دوطرف و بصورت یک رابطه دوسویه باشد و نه رابطهای تحمیلی، اصلاح باورهای غلط نسبت به موضوع خشونت جنسی و تغییر نگاه سرزنشگرانه به نگاه حمایتی، شناسایی و تغییر شرایطی که زمینهساز تجاوز یا خشونت جنسی میشود و گسترش آموزشها به زنان راجع به چگونگی مقابله با خشونت جنسی و تامین دسترسی به نهادهای حمایتی در صورت وقوع چنین اتفاقاتی برای ایشان، همه و همه کمک خواهند کرد تا میزان تجاوز و خشونت جنسی در جامعه کاهش پیدا کند.
راهکارهای درمانی که باعث کاهش مشکلات قربانی میشود
وقتی فردی قربانی خشونت جنسی شد چه کارهایی میتواند انجام دهد تا میزان آسیبهای ناشی از این موضوع به حداقل ممکن کاهش یابد؟
وقتی چنین اتفاقی میافتد فرد قربانی گامهای زیر را باید در نظر داشته باشد:
-
موضوع را پنهان نکند
- با فردی که بسیار مورد اعتماد باشد تماس گرفته و ماجرا را برای او بازگو کند و با کمک وی مراجع قانونی و حمایتی را مطلع و اقدامات لازم را انجام دهد. با یک مشاور مجرب ارتباط بگیرد و مشاوره شود.
- احساس ناتوانی و انزوا را به چالش بکشد و سعی کند با فراگیری مهارتهای مقابلهای به خود کمک کند تا سریعتر به فعالیتهای روزانه برگردد.
- به گروههای حامی بپیوندد. گروههایی توسط نهادهای مردمی برای کمک به افراد قربانی تشکیل شده است که فرد میتواند به آنها بپیوندد و از حمایتها و کمکهای آنها استفاده کند.
-
با احساس گناه و شرم کنار بیاید
- برخی باورها باید مورد توجه باشد تا فرد بتواند احساس گناه را از خود دور کند.
- فردی که هدف خشونت جنسی قرار گرفته، توان اینکه جلوی حمله را بگیرد نداشته است. یخزدگی یا بهت یک واکنش طبیعی به موقعیت است و فرد اگر توان پیشگیری از حمله را داشت قطعا جلوی آن را میگرفت.
- فرد به شخصی که “نباید” اعتماد داشته باشد، اعتماد کرده است. فردی که تجاوز کرده باید شرمنده باشد و احساس گناه کند که از اعتماد قربانی سوءاستفاده کرده است. تنها کسی که از این واقعه باید احساس شرم و گناه داشته باشد کسی است که تجاوز کرده است.
- فرد مست بوده یا به اندازه کافی محتاط نبوده است. کسی که از مستی و بی احتیاطی دیگران سوءاستفاده کند باید مورد سرزنش قرار گیرد و شرمنده رفتار خود باشد نه فردی که قربانی شده است.
-
برای بازگشت به گذشته و یادآوری خاطرات ناراحتکننده آماده شود
- فردی که مورد خشونت جنسی قرار گرفته باید سعی کند عوامل محرک و یادآور را پیشبینی کرده و برای مقابله آماده شود.
- به سیگنالهای شدید جسمی و هیجانی خود توجه کند و به محض دریافت این سیگنالها برای مقابله آماده شود.
- برای آرامش خود گامهای فوری بردارد. تکنیک ریلکسیشن یا سایر تکنیکهای تن آرامی به فرد کمک میکند تا بتواند اضطرابها و نگرانیها را به حداقل کاهش دهد و هنگام شروع علایم بلافاصله با استفاده از این تکنیکها با اضطراب مقابله کند.
- بپذیرد و به خود اطمینان دهد که این یک یادآوری خاطرات است، نه واقعیتی که دوباره تکرار میشود. یادآوری خاطرات مربوط به واقعه امری عادی است و فرد باید با آگاهی از این شرایط به خود بقبولاند که اینها فقط یادآوری خاطرات قبلی است.
- خود را در زمان حال نگهدارد. فرد باید با استفاده از تکنیکهای ذهنآگاهانه تلاش کند حضور در زمان حال را تمرین کند تا حال بهتری را تجربه کند.
-
دوباره با بدن و احساسات خود پیوند برقرار کند
قربانی تجاوز جنسی علایمی احساس خواهد کرد و روشهای غیر مفیدی میتواند برای اجتناب از آن به کار گیرد:
- احساس بی حسی جسمی بگونهای که تفاوت لذت و درد قابل تشخیص نیست و فرد دچار نوعی بی حسی است.
- احساس جدا بودن از بدن یا محیط اطراف خود که فرد دچار یک جداشدگی یا مسخ میشود.
- مشکل در تمرکز.
- احساس جدا شدن از دنیا، افراد نزدیک و فعالیتهایی که قبلا از آنها لذت میبرد.
- روشهای غیر مفید درمانی: استفاده از داروهای محرک، داشتن فعالیتهای پرخطر یا ایجاد درد جسمی، استفاده تکانهای از مواد مخدر یا الکل، فرار از خیالات، رویاهای روز یا استفاده بیش از حد تلویزیون، بازیهای ویدیویی و غیره.
فردی که دچار خشونت جنسی شده باید برای بهبود خود، دوباره با بدن و احساساتش پیوند برقرار کند و بتواند با شیوههای مفید به روال عادی زندگی برگردد.
او برای این کار میتواند از حرکات موزون، مراقبه ذهنآگاهی، تکنیکهای تمرکز روی خود، ماساژ و هر روش دیگری که کمک کند تا با بدن و احساسات خود پیوند برقرار کند، استفاده نماید.
-
ارتباطات اجتماعی را برقرار نگه دارد
- قربانی تجاوز جنسی باید در فعالیتهای اجتماعی شرکت کند و به هیچوجه خود را از فضای فعالیتهای اجتماعی دور نگه ندارد.
- دوباره با دوستان قدیمی ارتباط برقرار کند و سعی کند پیوندهای اجتماعی را برقرار نگه دارد.
- دوستان جدید پیدا کند.
-
برای رشد خود تلاش کند
- برای استراحت و برگرداندن تعادل بدن خود وقت کافی و مناسب بگذارد.
- در مورد استفاده از رسانه هوشمند باشد و بداند از فضای مجازی و اینترنت چگونه استفاده کند. هر چیزی که میتواند یادآور و محرک خاطرات باشد بهتر است محدود شود.
- از نظر جسمی مراقب خود باشد، ورزش کند، رژیم غذایی مناسب و خواب کافی داشته باشد. از سلامت جسمی خود به خوبی مراقبت کند.
- از مصرف الکل و مواد مخدر خودداری کند. برای فراموشی خاطرات و رفع علایم روانشناختی نباید به الکل و مواد پناه برد.
نکته پایانی
تغییر نگاه جامعه به قربانیان خشونت جنسی کمک خواهد کرد تا این مساله تا حد ممکن کاهش یابد و بسیاری از پیامدهای روانشناختی و اجتماعی ناشی از آن نیز کاهش پیدا کند.
علاوه بر سیستم دولتی، نقش نهادهای مردمی و عموم مردم نیز در این زمینه اهمیت دارد. خود قربانیان نیز میتوانند نقش زیادی در پیشگیری از قربانی شدن سایرین داشته باشند. در واقع، همه ما باید با همدلی و همتی جمعی تلاش کنیم مشکل را تا حد ممکن حل کنیم.
در این بین، رعایت اخلاق اجتماعی بسیار اهمیت دارد. اخیرا جنبشی برای معرفی افراد متجاوز در فضای مجازی شکل گرفته که با هشیاری و رعایت اخلاق باید کمک کرد تا این جریان به نتایج خوبی در پیشگیری و کمک به قربانیان خشونت جنسی بینجامد و از انحراف به دور بماند.