دو لبه تیغ مراسم عزاداری محرم از منظر روانشناختی
مراسمات عزاداری محرم وقتی به دقت مورد بررسی قرار می گیرد واجد ارزشها و پیامدهای مثبت فراوانی است و می تواند زمینه ساز ایجاد انسانهایی مسئول و با اخلاق شود. اما همین مراسمات می تواند بالعکس نیز عمل کند و موجد انسانهایی بی اخلاق نیز گردد.
موسسه خانواده سلامت بنیان، دکتر علی شیخ الاسلامی؛ هنگامی که محرم از راه فرا می رسد در کوچه ها و خیابانها تکایا و حسینیه ها برپا و شهر تیره پوش می شود. افراد زیادی آماده برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری برای امام حسین علیه السلام و یارانش که در کربلا به شهادت رسیدند، می شوند و مراسمات سوگواری و عزاداری زیادی برپا می شود. در همه جای ایران این مجالس برپاست و فکر نمی کنم در ایران کسی پیدا شود که خاطره ای از این مراسمات در ذهن خود نداشته باشد. حتی بسیاری از افراد ارتباطشان با دین و دین داری را با این مجالس دارند و حفظ کرده اند.
مراسمات سوگواری حسینی وقتی به دقت مورد بررسی قرار می گیرد واجد ارزشها و پیامدهای مثبت فراوانی است و می تواند زمینه ساز ایجاد انسانهایی مسئول و با اخلاق شود. اما همین مراسمات می تواند بالعکس نیز عمل کند و موجد انسانهایی بی اخلاق نیز گردد.
از دوره کودکی در این مراسمات حضور داشته ام و همیشه یک سوال در ذهن من بود که مگر امام حسین علیه السلام برای احیای دین و زنده ساختن ارزشهای اخلاقی در جامعه حرکت نکرد پس چرا برخی از کسانی که خود را رهروان آن امام همام می دانند و برایش سوگواری می کنند واجد چنین خصوصیات اخلاقی نیستند؟
حتی گاهی مراسماتی که برای بزرگداشت این ایام برپا داشته می شود سرشار از رفتارهایی خلاف اخلاق است و انواع مزاحمتها و مردم آزاریها به بهانه برپایی مراسم صورت می گیرد. شهید مطهری در کتاب نهضتهای اسلامی در صدساله اخیر به خوبی به این موضوع پاسخ می دهد و علت را خالی شدن از محتوا ذکر می کند.
فارغ از اینکه چه عامل یا عواملی باعث این مشکلات شده اند از لحاظ روانشناختی و جامعه شناختی پیامدهای مثبت فراوانی برای این قبیل مراسمات وجود دارد و سوگواری و عزاداری می تواند واجد این کارکردها باشد:
– تقویت روحیه ظلم ستیزی و عدالت طلبی؛ واقعه عاشورا دو طرف دارد یکی حق و یکی باطل، یکی مظلوم و دیگری ظالم و این سوگ بابت ظلمی است که بر امام حسین علیه السلام و یاران و خاندانش رفته است. تکرار این داستان و ذکر مصیبتها کمک می کند تا روحیه ظلم ستیزی و عدالت خواهی که در فطرت همه ما انسانها وجود دارد، تقویت شود.
– ارائه الگوی اخلاقی و عملی رفتار صحیح؛ یکی از مهمترین شیوه های یادگیری در زندگی الگو پذیری است و واقعه عاشورا از این نظر غنی است. الگوهای رفتاری اخلاقی فراوانی در اختیار ما قرار می دهد. رفتارهای امام(ع) در این واقعه تا رفتارهای حضرت زینب(س) و سایر افرادی که در این صحنه حضور دارند پر است از الگوهای اخلاقی ارزشمند که ما می توانیم در صحنه صحنه زندگی با استعانت از آنها رفتار درست و اخلاقی داشته باشیم.
– تخلیه هیجانات منفی، رنجها و اندوه ها و رسیدن به آرامش روانی؛ در این مراسمات افراد فرصتی برای تخلیه هیجانات منفی، تقویت ارتباط با خداوند و توبه و تجدید حیات می یابند و این خود سبب آرامش روانی افراد می تواند بشود.
– رویت پذیری اجتماعی؛ حضور و مشارکت در این مراسمات سبب تقویت حس دیده شدن و مورد توجه بودن می شود و کمک می کند تا احساس مفید و مثمر بودن در افراد مشارکت کننده در برگزاری این مراسمات بوجود آید.
– افزایش انسجام اجتماعی و وحدت و همبستگی؛ یکی از شروط همبستگی اجتماعی قبول اخلاقی فراگیر در جامعه است که بواسطه مشارکت در این مراسمات حاصل می شود.
– تقویت بردباری و شکیبایی اجتماعی و فردی؛ حضور در مراسمات عزاداری و مشارکت در اجرای آنها کمک می کند تا فرد با آگاهی از مصیبتها و شرایط سختی که بر امام (ع) و یارانش گذشته تحمل مشکلات و سختی ها را در سطح فردی و اجتماعی پیدا کند و آمادگی لازم برای مقابله با مشکلات را بیابد.
– افزایش کنترل فردی و اجتماعی؛ در این ماه بسیاری از افراد به حرمت شرایط خاص از انجام برخی گناهان و بزهکاریها دوری می جویند و مراقب رفتار خویش هستند و این کمک می کند تا امنیت اجتماعی بیشتری بوجود آید.
– ترغیب به تعاون و مشارکت اجتماعی؛ حضور و مشارکت افراد در این مراسمات که معمولا حالتی داوطلبانه و بدون مزد و اجر می باشد کمک می کند تا روحیه مشارکت اجتماعی در انسانها تقویت شود. همچنین کمک به مستمندان و دستگیری از نیازمندان و دادن نذورات در این ماه به تقویت مسئولیت پذیری اجتماعی افراد کمک می نماید.
– حل تعارضات اجتماعی؛ بخشی از تعارضات و دعواهای افراد در اجتماع با رسیدن محرم و دور هم جمع شدنها و استفاده از حریم محرم حل و فصل می شود و اختلافات افراد کاهش می یابد و کینه ها و کدورتها به مناسبت این ایام از بین می رود.
– پیوند میان نسلها؛ مشارکت همه افراد و اعضای خانواده از کودک تا کهنسال در این مراسم و مرور خاطرات و بیان آنها در این جمع ها کمک می کند تا ارزشها و آداب و رسوم بین نسلهای مختلف مرور شود و پیوند بین نسلی ایجاد شود.
همانطور که در ابتدا اشاره کردم این مراسمات و سوگواریها می تواند بسیار کمک کننده باشد و به اخلاقی تر شدن جامعه هم کمک کند. در واقع پیامدها و کارکردهای فردی و اجتماعی گسترده ای دارد. انسان با مرور داستان زندگی امام حسین (ع) و بررسی معانی والایی که آن حضرت به زندگی و زنده بودن می دهد و ترجیحی که بر مرگ با عزت و کشته شدن در راه این معانی والا در مقابل زندگی بدون این معانی می دهد کمک می کند تا انسانها بتوانند به زندگی خود معنا دهند و زندگی خود را واجد ارزش کنند.
این مراسمات می تواند همچون تیغی دو لبه نیز عمل کند و با خالی شدن آنها از محتوا به ضد خود بدل شود و نه تنها کمکی به تقویت اخلاق و معنا در زندگی افراد نکند بلکه منجر به گمراهی و فریب بیشتری در قالب یک جهل مرکب نیز شود. پاره ای از پیامدهای منفی این مراسمات را نیز با هم مرور می کنیم:
– ایجاد تمایزات و اختلافات اجتماعی؛ مراسم سوگواری امام حسین از قدیم الایام مجلسی بی ریا بوده و حضور افراد در آن فارغ از شغل، جایگاه اجتماعی و تحصیلات و … بوده است ولی گاهی اوقات تمایزاتی در حضور در این مراسمات لحاظ می شود و این منجر به مشکلاتی می گردد. یا گاهی اوقات چشم و هم چشمی ها و پز دادنها در این مراسم منجر به اختلاف می گردد یا حتی گاهی فارغ شدن از حالت هیئت و ریاست طلبی منجر به بروز اختلاف می شود که این خود آفتی است برای این مراسمات. همچنین گاهی اوقات سو استفاده های سیاسی یا جناحی از این واقعه منجر به ایجاد اختلاف در فضای جامعه می شود.
– ایجاد اختلافات شیعه و سنی و بین مذهبی؛ گاهی اوقات در این مراسمات بجای تاکید بر احترام به همه مذاهب اسلامی برخی سخنرانها یا مداحان با دامن زدن به اختلافات شیعه و سنی و بیان توهین به ارزشهای سایر مذاهب، ایجاد اختلاف و تفرقه می کنند که به ماهیت اصلی این سوگواریها ضربه می زند و بجای ایجاد وحدت و انسجام، زمینه ساز تفرقه و کینه می گردد.
– دین داری فصلی؛ یکی دیگر از آفتهای این مراسمات خلاصه شدن دین در این ایام و موسم است و با تمام شدن این دوره گویا باید به روند گذشته بازگشت و از اخلاق و دین داری فاصله گرفت. ترویج برخی روایات نا درست مبنی بر اینکه حضور در مجالس عزاداری باعث بخشیده شدن همه گناهان می شود نیز این آسیب را تشدید می کند که افراد فکر کنند می توانند در همه سال گناه کنند و با حضور در مجلس عزای محرم همه گناهان خویش را پاک سازند و بعد از محرم نیز مجددا به انجام گناهان مبادرت ورزند.
– تهی شدن سوگواری از محتوا و توجه بیشتر به فرم و شکل سوگواری؛ یکی از مهمترین آسیبهای مراسمات سوگواری حسینی خالی شدن این مراسمات از محتوا و تاکید بر فرم یا شکل عزاداری است. در واقع بجای اینکه این سوگواری کمک کند تا افراد اخلاقی تر شوند و یا الگو پذیری مناسبی داشته باشند، بیشتر تاکید بر ظواهر می شود و افراد بدون بهره گیری از محتوا فقط در مراسمی شرکت می جویند و شکل خاصی از رفتار را دارند و در پایان نیز هیچ اثرپذیری نخواهند داشت. شهید مطهری بزرگترین آسیب مراسمات سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) را همین خالی شدن از محتوا و شکلی شدن آن می داند که اثر گذاری آنرا به حداقل ممکن می رساند و حتی گاهی به ضد خود تبدیل می شود.
– شهرت طلبی و معروفیت خواهی؛ گاهی اوقات عزاداریها تبدیل به ابزاری برای شهرت طلبی و معروفیت خواهی برخی افراد می شوند. در واقع افراد برای ارضای نیازهای شخصی خویش این مراسمات را برگزار می کنند یا به خاطر شهرت یافتن در این مراسم حضور می یابند. این موضوع نیز باعث می شود تا این مراسمات به تدریج ماهیت و کارکر خود را از دست بدهند.
برای آنکه این مراسمات و سوگواریها بتواند کارکرد واقعی خویش را داشته باشد و از این آفتها دور باشد لازم است عنصر اخلاق و محتوای اخلاقی آن را تقویت کرد و بیشتر از شکل و فرم عزاداری به محتوای آن پرداخت. ماهیت و دلایل حرکت امام حسین (ع) را برشمرد و معنایی که او و یارانش به زندگی می دهند را مورد اشاره قرار داد و تلاش کرد که زندگی آن امام بزرگوار از کودکی تا لحظه شهادت مورد توجه قرار گیرد و الگو بودن وی خلاصه در دهه محرم نشود بلکه در تمام زمانها و مکانها مورد توجه باشد و افراد تلاش کنند رفتار حسینی را الگوی خویش در همه سال قرار دهند و با اخلاقی عمل کردن به بهبود وضعیت جامعه کمک کنند.
امیدوارم ایام محرم فرصتی برای اندیشیدن و الگو پذیری از امام حسین (ع) برای همه ما باشد و بتوانیم دست در دست هم به اخلاقی تر شدن جامعه کمک کنیم.
مطلب بسیار جامع و کاملی بود