نوروفیدبک چیست و به درمان کدامیک از بیماری‌ها کمک می‌کند؟
معمولا از نوروفیدبک در افراد 6 سال به بالا می‌توان استفاده کرد. این روش در کنار سایر درمان‌ها استفاده می‌شود تا میزان اثربخشی درمان را افزایش دهد.
دکتر علی شیخ‌الاسلامی، روانشناس و مدیرعامل موسسه خانواده سلامت بنیان- اگر بخواهیم در رابطه با نوروفیدبک بدانیم، ابتدا باید نحوه عملکرد سلول‌های عصبی را بشناسیم.
نحوه عملکرد سلول‌های عصبی
هر سلول عصبی برای اینکه بتواند پیام عصبی را منتقل کند دارای ولتاژی است که با شناور شدن یون‌ها درون یا بیرون سلول تغییر می‌کند. این تغییر با تحریکی از جانب یک سلول دیگر شروع می‌شود و هنگامی‌که ولتاژ یک نورون به حد خاصی رسید، آن سلول نیز پیام الکتریکی دیگری را ارسال می‌کند و فرایند تکرار می‌شود.
هنگامی‌که تعدادی از نورون‌ها هم زمان با هم پیام‌های الکتریکی ارسال می‌کنند، تغییراتی به‌صورت موجی الکتریکی رخ می‌دهد، به این صورت که گروهی از نورون‌ها همگی هم زمان تحریک، خاموش و بار دیگر تحریک می‌شوند. تغییرات ریتمیک فعالیت‌های الکتریکی گروهی از نورون‌ها یا سلول‌های عصبی همان امواج مغزی هستند.
امواج مغزی چه مسئولیتی را برعهده دارند؟
امواج مغزی بر اساس فرکانس یا بسامد و دامنه به چند نوع تقسیم‌بندی می‌شوند که برای هرکدام یک نام قراردادی مشخص شده است.
فرکانس موج به معنای تعداد دور موج در هر ثانیه است. به عبارت دیگر، تعداد بالا و پایین شدن‌های موج در هر ثانیه نشان دهنده فرکانس موج است که واحد آن هرتز است.
دامنه موج به معنای میزان بلندی هر موج است که واحد آن میکرو ولت می‌باشد. بنابراین، هر موج دامنه و فرکانس مخصوص به خود را دارد که به وسیله آن شناسایی می‌شود.
هر یک از امواج مغزی مسئول کنترل و اثرگذاری بر بخشی از عملکردهای ذهنی، هیجانی و رفتاری انسان هستند.
انواع امواج مغزی انسان و نحوه عملکرد آنها
امواج مغزی بر اساس فرکانس به چند دسته آلفا، بتا، تتا، دلتا و گاما تقسیم می‌شوند. هر یک از امواج مغزی مسئول کنترل و اثرگذاری بر بخشی از عملکردهای ذهنی، هیجانی و رفتاری انسان است. هرچه فعالیت قشر مغز بیشتر باشد، فرکانس امواج مغز بیشتر خواهد بود. بیشترین فرکانس مغز در هنگام بیداری و کمترین فرکانس در حالت کما و بیهوشی دیده می‌شود.
موج دلتا: این موج دارای کمترین محدوده فرکانس در مقایسه با سایر امواج مغزی است. به‌طورکلی موج دلتا در وضعیت خواب و ناهشیاری بیشتر مشاهده می‌شود. موج دلتا در نوزادان زیر 6 ماه موج غالب است و انتظار می‌رود در شرایط طبیعی با افزایش سن از دامنه این موج کاسته شود.
موج تتا: موج تتا در خلاقیت و درک شهودی و حسی، تمرکز درونی و حافظه نقش مهمی دارد. در افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی- کم‌توجهی، افزایش غیرطبیعی دامنه موج تتا منجر به زمان واکنش کند و ناتوانی در یادگیری می‌شود.
موج آلفا: موج آلفا در شرایط هشیاری، آرامش درونی، آمادگی ذهنی، اندیشیدن عمیق و در حالت بسته بودن چشم‌ها دیده می‌شود. افراد مبتلا به اختلال بیش فعالی- کم توجهی، اختلالات یادگیری، افسردگی، آسیب‌های مغزی خاص و در صورت مصرف مواد روان‌گردان و الکل، موج آلفای قطعه پیشانی مغز دامنه بزرگ‌تری دارد ولی در افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی و بی‌خوابی، موج آلفا در قسمت پس‌سری افزایش دامنه دارد.
موج بتا: این موج در فرایند توجه و تمرکز، حافظه، تفکر، حفظ توجه و حل مسئله تأثیر زیادی دارد. افزایش دامنه بتا در اختلالات اضطرابی، وسواس، اختلالات خواب و دندان قروچه دیده می‌شود.
موج بتای بالا: افزایش دامنه این موج در حالت‌های گوش به زنگ بودن شدید، اندیشناکی مداوم، پردازش شناختی سریع، زودرنجی و وسواس دیده می‌شود.
موج گاما: موج گاما بیشترین فرکانس را در مقایسه با سایر امواج مغزی دارد و افزایش دامنه آن جهت فرایند یادگیری در ارتباط با مسائل پیچیده و چند وجهی ضرورت دارد.
نوروفیدبک چیست و چه کاری انجام می‌دهد؟
بازخورد عصبی یا نوروفیدبک در اصل، نوعی بیوفیدبک است که با استفاده از ثبت امواج الکتریکی مغز و دادن بازخورد به فرد تلاش می‌کند که نوعی خود تنظیمی را به آزمودنی آموزش دهد. بازخورد، به‌طور معمول از راه صدا یا تصویر به فرد ارائه می‌شود و از این طریق، فرد متوجه می‌شود که آیا تغییر مناسبی را در فعالیت امواج مغزی خود ایجاد کرده‌است یا خیر.
در نوروفیدبک، حسگرهایی که الکترود نامیده می‌شوند، روی پوست سر بیمار قرار می‌گیرند. این الکترودها، فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت می‌کنند و در قالب امواج مغزی (دراغلب موارد به شکل شبیه‌سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به او نشان می‌دهند.
در این حالت، پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی شخص انجام می‌شود. فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند.
اینکه چه امواجی در مغز افزایش و چه امواجی کاهش یابند، کاملا بستگی به مشکل هر فرد دارد و درمانگر آن را در طول جلسه تنظیم می‌نماید. از این روش می‌توان به منظور بهبود اختلالاتی چون بیش‌فعالی/کمبود توجه، ناتوانی‌های یادگیری، صرع، هراس و اختلالات اضطرابی، اختلالات مربوط به سوء مصرف مواد، افسردگی، مدیریت استرس، میگرن، سندرم تورت و اختلالات خواب استفاده کرد.
این روش تحت عنوان EEG بیوفیدبک، نوروفیدبک و آموزش مغز نیز شناخته می‌شود.
تاریخچه استفاده از نوروفیدبک در درمان بیماری‌ها
در سال 1958 میلادی جویی کامیا، استاد دانشگاه شیکاگو اولین فردی بود که از نوروفیدبک استفاده کرد. وی با استفاده از آزمایشاتی توانست کاربرد نوروفیدبک را کشف کند. نتایج آزمایش او نشان داد که مردم قادر هستند امواج مغزی خود را کنترل کنند و در مسیری که علاقمند هستند آن را هدایت نمایند. بر همین مبنا نوروفیدبک به‌عنوان درمان برخی از بیماری‌ها که با امواج مغزی در ارتباط است به‌کار گرفته شد.
در سال 1965 باری استرمن توانست از نوروفیدبک برای ایجاد تغییراتی در گربه‌ها استفاده کند. بعد از آن نیز در 1969 المر و آلیس گرین با بررسی سوامی راما که یک یوگی هندی بود توانستند نشان دهند که امواج مغزی توسط افراد قابل کنترل هستند.
از سال 1980 نیز نوروفیدبک برای درمان‌های انسانی کاربرد پیدا کرد و به مرور سیر تکاملی یافت تا امروز که در درمان بسیاری از مشکلات روانشناختی از آن استفاده می‌شود.
از نوروفیدبک در درمان بیش فعالی استفاده می‌شود
از نوروفیدبک در درمان برخی اختلالات استفاده می‌شود. از جمله اختلالاتی که نوروفیدبک در کنار سایر درمان‌ها در آنها کاربرد دارد اختلال کمبود توجه بیش فعالی می‌باشد.
کمبود توجه بیش فعالی (ADHD) یکی از اختلالات در دوران رشد و کودکی است که نشانه‌های رایج آن، فعالیت بیش از حد، رفتارهای ناگهانی و بدون مقدمه و اختلال در تمرکز و توجه است. این اختلال به شدت سبب کاهش میزان یادگیری در کودکان می‌شود.
در سال 2014 انجمن بیماری‌های کودکان آمریکا استفاده از نوروفیدبک در کنار سایر درمان‌ها را برای این اختلال توصیه کرد. نوروفیدبک با تقویت تمرکز و توجه در این کودکان کمک می‌کند تا بخشی از مشکلات یادگیری و تمرکز این کودکان درمان شود.
در این اختلال، معمولا امواج نیمکره چپ مغز با کاهش روبرو هستند و نوروفیدبک کمک می‌کند تا این امواج به حد متعادل برسند و فرایند درمان تسریع شود. همچنین پایداری درمان تقویت گردد.
کمکی که نوروفیدبک به درمان صرع می‌کند
یکی دیگر از کاربردهای نوروفیدبک به‌عنوان درمان کمکی در صرع می‌باشد. بیماران صرعی از اینکه مجبورند میزان زیادی دارو را برای مدتی طولانی استفاده کنند در رنج و عذاب هستند.
تحقیقات و مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از نوروفیدبک در کنار درمان‌های دارویی کمک می‌کند تا میزان مصرف دارو و طول مدت مصرف دارو کاهش یافته و بعد از قطع دارو نیز فرد با عود بیماری بسیار کمتر روبه‌رو شود.
تاثیری که نوروفیدبک در کاهش برخی از اختلالات روانشناختی دارد
از نوروفیدبک در درمان انواع اختلالات روانشناختی از جمله اختلالات یادگیری و حافظه، اختلالات اضطرابی، افسردگی و میگرن نیز استفاده می‌شود. البته، هنوز شواهد تحقیقاتی قطعی برای درمان صرفا با استفاده از نوروفیدبک وجود ندارد ولی بعنوان یک روش کمکی در کنار سایر درمان‌ها افزایش معناداری در میزان اثربخشی داشته است.
این روش درمانی چه عوارضی دارد؟
یکی از ویژگی‌های متمایزکننده نوروفیدبک نسبت به سایر درمان‌ها، بدون عارضه بودن آن می‌باشد. این روش هیچگونه عارضه‌ای نداشته و هیچ آسیب یا مشکلی برای فرد ایجاد نمی‌کند.
بطور معمول از این درمان در افراد 6 سال به بالا می‌توان استفاده کرد و بطور معمول در کنار سایر درمان‌ها استفاده می‌شود تا میزان اثربخشی درمان را افزایش دهد.
طول دوره درمان چقدر است؟
بطور معمول جلسات نوروفیدبک بین 30 دقیقه تا 45 دقیقه طول می‌کشند و فرآیند درمان نیز بسته به نوع مشکل بین 30 تا 60 جلسه زمان می‌برد که بصورت هفته‌ای یک تا دو جلسه برنامه‌ریزی می‌شود.
در ابتدا و قبل از شروع درمان، فرد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و متناسب با مشکلی که دارد روند جلسات و تعداد آن مشخص می‌شود. در پایان جلسات نیز با ارزیابی مجدد میزان اثربخشی، به خود فرد بازخورد داده می شود. ضمن اینکه فرد نیز بر اساس ارزیابی که خارج از محیط درمان از خود دارد، می‌تواند اثربخشی درمان را مشاهده نماید.
