تاب آوری اجتماعی چیست و چگونه می‌توانیم این ویژگی را در خودمان و جامعه ایجاد کنیم؟
تاب آوری اجتماعی را می‌توان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحران‌های اجتماعی نامید.
موسسه خانواده سلامت بنیان- بنیامین نعیمایی، جامعه‌شناس؛ وقوع مشکلات و بحران‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی باعث می‌شود که فرد یا جامعه از شرایط عادی خود خارج شود و افول نماید. تاب آوری اجتماعی مجموعه شرایطی است که کمک می‌کند تا فرد یا جامعه در سریع‌ترین زمان ممکن به شرایط قبل از وقوع بحران برگردد.
تاب آوری اجتماعی را می‌توان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحران‌های اجتماعی نامید.
مفاهیم مقاومت کردن، انعطاف‌پذیری، تحمل کردن، صبر و تطبیق یافتن، با تاب آوری ارتباط مستقیم دارد و به دنبال مفهوم نهایی یعنی تغییر است.
آنچه باید درباره تاب آوری و توان‌افزایی زنان بدانید
در این زمینه، تاب آوری و توان‌افزایی زنان و خانواده اهمیت زیادی دارد. زنان در کنار همه ظرفیت‌ها و ویژگی‌های خود، 2 موقعیت اساسی در جوامع دارند. اول آنکه، کارگزاران اصلی خانواده هستند و دوم آنکه، عمده قربانیان بلایا و بحران‌ها در کنار کودکان و سالمندان به شمار می‌روند.
سوالی که مطرح می‌شود این است که توانمندسازی زنان یا توان‌افزایی آنها؟ کدامیک صحیح است؟
از این منظر زنان توانمند هستند که کارگزار خانواده‌اند و باید اقدام به توان‌افزایی آنها کرد. یعنی زنان خود دارای توانایی‌های بسیاری هستند و نیازی به توانمند شدن ندارند بلکه نیاز به توان‌افزایی و تسهیل زمینه‌های فعالیت دارند. بنابراین، واژه توان‌افزایی در این رابطه، مناسب‌تر است.
مفاهیم اساسی که با تاب آوری اجتماعی در ارتباط هستند
5 مفهوم اصلی در تاب آوری اجتماعی عبارت‌اند از استرس‌ها، آسیب‌پذیری‌ها، ظرفیت‌ها، ریسک‌ها و شوک‌ها.
همه ما در طول زندگی با ترس‌ها، استرس‌ها، ریسک‌ها و شوک‌های مختلفی روبه‌رو بوده‌ایم. مواردی مانند استرس ابتلا به کرونا یا وقوع زلزله شدید در تهران، ترس از پیری و از پا افتادگی، ترس از شکست اقتصادی، ترس از تربیت درست فرزندان، ترس از اعتیاد و … از این دست هستند.
استرس‌ها، ریسک‌ها، شوک‌ها و ارتباط آنها با تاب آوری
در تاب آوری اجتماعی 3 مفهوم به هم پیوسته وجود دارد که شامل ترس یا استرس‌ها، ریسک‌ها و شوک‌ها می‌شود.
همه ما در طول زندگی، این موارد را تجربه کرده‌ایم. ترس و استرس، ناشی از تصورات و فشارهای روحی و روانی است که بسیاری از آنها از واقعیت‌ها منشا می‌گیرد.
بیماری کووید 19 یک سال است که وجود دارد. ترس و استرس اینکه ما و خانواده‌مان به این بیماری مبتلا شویم همراه ما بوده و مرگ‌ومیرهایی هم در اثر این بیماری اتفاق افتاده است.
ریسک یعنی خطرپذیری، به میزانی که شما در معرض وقوع حادثه، آسیب یا بحران قرار دارید. اگر شما هنگام خروج از منزل ماسک نزنید، احتمال خطر و احتمال ابتلا به ویروس را افزایش داده‌اید و در واقع، ریسک را بالا برده‌اید.
شوک در سطحی بالاتر اتفاق می‌افتد و زمانی است که بحران، آسیب یا حادثه اتفاق افتاده است. بسیاری از شوک‌ها بدون اطلاع قبلی و ریسک یا ترس اتفاق می‌افتند. مثلا در جریان زلزله بم، در کمتر از 1 دقیقه نزدیک به 40 هزار نفر فوت کردند. پس از وقوع زلزله، بسیاری از خانواده‌ها در شوک این اتفاق و از دست دادن عزیزان‌شان بودند.
انواع آسیب‌های اجتماعی و تاب آوری
در زمینه آسیب‌پذیری و آسیب‌های اجتماعی نیز می‌توان به موارد زیادی مانند اعتیاد، فساد، فقر، مشکلات افتصادی، کودکان کار، زباله‌گردی، طلاق، فساد سیاسی، خشونت خانگی علیه زنان، کودکان و سالمندان، فحشا، روابط خارج از ازدواج، خیانت و غیره اشاره کرد.
برخی معتقدند که فضای مجازی هم جزو آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شود. این در حالی است که فضای مجازی ظرفیت مناسب بسیاری از فعالیت‌هاست، اما نحوه استفاده از آن می‌تواند منجر به آسیب شود، اما این فضا فی‌نفسه آسیب نیست.
در حال حاضر، متاسفانه شرایط بسیاری نامطلوبی در حوزه آسیب‌های اجتماعی وجود دارد و همه باید در راستای حفظ سلامت فردی و خانودادگی در برابر این آسیب‌ها تلاش کنیم.
همه ما با هر سطح تحصیلی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار داریم. هیچ‌کدام از معتادین متجاهر یا افراد کارتن‌خواب از بدو تولد این چنین نبودند.
در شهر تهران قریب به 15 هزار متعاد متجاهر وجود دارد که 6 درصد این افراد، زن هستند. در کل کشور، قریب به 2 میلیون و 800 هزار معتاد شناسایی شده و حدود 1 میلیون و 400 هزار معتاد شناسایی‌نشده، برآورد شده است.
فردی که بیکار می‌شود احتمال حرکت به سمت اعتیاد را بیشتر دارد یا فردی که معتاد شده است احتمال اینکه کارش را از دست دهد، بیشتر است. نرخ 10 درصدی بیکاری و افزایش آن بعد از کرونا نیز به تشدید شرایط نامطلوب دامن زده است. این آسیب‌ها به هم پیوسته هستند و می‌توانند علت آسیب دیگری باشند.
ما در تاب آوری دنبال این هستیم که ظرفیت‌های مثبت و منفی خود و خانواده را بشناسیم، شناخت بهتری از موقعیت خود پیدا کنیم، بدانیم که کجا هستیم و چه می‌خواهیم، بر ترس‌ها، استرس‌ها و ریسک‌ها غلبه کنیم و اگر درگیر شوک یا بحران شدیم چطور آن را مدیریت کنیم.
ما باید بتوانیم مسائل را حل کنیم. از کوچک‌ترین موضوعات که برای ما دشوار است تا سخت‌ترین مسائل فردی و خانوادگی را باید مدیریت کنیم. تاب آوری ظرفیت و توانایی مدیریت این مسائل است.
آیا شما تاب آور هستید؟
برای این که بتوانید شناخت درستی درباره ویژگی‌ها و میزان تاب آوری خود به دست آورید، بهتر است سوالات زیر را روی یک کاغذ بنویسید و به آنها پاسخ دهید.
- چه توانایی هایی دارید؟
- چه کارهایی می‌توانید انجام دهید؟
- چه رفتارهای مثبتی دارید؟
- کدام رفتارهایتان را نمی‌پسندید؟
- آیا ظرفیت‌ها یا توانایی‌هایی دارید که بتوانید در مواقع بحرانی از آنها استفاده کنید؟
زمانی که بحران، شوک یا بلایا رخ می‌دهد، سطح عادی زندگی (روحی، روانی، اجتماعی جسمی و…) دچار اختلال و افت می‌شود. اگر تاب آوری وجود نداشته باشد، احتمال اینکه مسیر به سطحی پایین‌تر برود، زیاد است یعنی شرایط بسیار بدتر از گذشته اتفاق افتد.
مثلا وقتی خانواده‌ای به‌طور ناگهانی پدر خود را از دست دهد، یک شوک و بحران در خانواده رخ می‌دهد. بعد از آن هم مجموعه‌ای از مشکلات روحی و روانی، اقتصادی و فرهنگی برای اعضای خانواده ایجاد می‌شود. در این شرایط، وجود تاب آوری باعث می‌شود که شرایط بدتر نشود و به مرور اتفاقات بهتری بیافتد.
استرس‌ها، ریسک‌ها و شوک‌ها نقش‌های متفاوتی دارند. یک شوک هرچند ممکن است منفی باشد و اثرات مخرب زیادی داشته باشد، اما اگر مدیریت و کنترل شود و شما مهارت اداره کردن آن را داشته باشید، حتما می‌تواند شرایط بهتری را نسبت به گذشته ایجاد کند.
بخشی از وظیفه ایجاد تاب آوری برعهده دولت‌هاست
این نکته را هم به خاطر داشته باشید که تمام ابعاد تاب آوری در جامعه و داشتن شرایط بهتر اجتماعی، اقتصادی و غیره مربوط به شهروندان نیست و سطح حاکمیتی نیز باید این تاب آوری را ایجاد و تجربه کند. در واقع، دولت باید زمینه‌های تاب آوری را فراهم کند و تسهیل‌گر باشد. با این حال، ما شهروندان نمی‌توانیم منتظر دولت‌ها باشیم.
هر مشکل کوچک یا بزرگی که برای یک فرد یا خانواده ایجاد شود، نزدیک‌ترین کمک‌کننده‌ها همان اعضای خانواده هستند. پس هر چه تلاش برای مهارت‌افزایی بیشتر باشد، شهروندان بیشتری در محله‌ها، شهرها و به‌طور کلی، در کشور دارای مهارت می‌شوند و آن وقت می‌توان به دنبال جامعه مطلوب بود.
ظرفیت‌های لازم برای تقویت تاب آوری
برای تقویت تاب آوری 3 ظرفیت زیر باید ایجاد شود:
- جذب
- انطباق
- تغییر
هر چه تصمیمات شما آگانه‌تر باشد، امکان موفقیت‌ها بیشتر و امکان شکست‌ها کمتر است. یک بوکسور را در نظر بگیرید که در حال مسابقه است و حریف مداوم به صورت او مشت می‌زند. او برای اینکه به صورتش مشت نخورد، دستانش را مقابل صورت گرفته است. مشت به دستان او می‌خورد اما صورتش آسیب نمی‌بینید.
این همان ظرفیت جذب است، یعنی شما برای اینکه به مسابقه زندگی ادامه دهید، مشت‌ها را تحمل می‌کنید و ضربه‌ها را می‌گیرید اما هنوز توان حمله ندارید. شما برای مقابله با مشکلات و بحران‌ها باید آماده شوید، ضربه‌ها را جذب کنید، مشکلات را بپذیرید و ریسک‌ها را کم کنید.
خانواده‌ای را در نظر بگیرید که در شرایط اقتصادی متوسط رو به بالا زندگی می‌کند و کمبودی ندارد. پدر خانواده به هر دلیلی ورشکسته می‌شود و مشکلات مالی استمرار می‌یابد. الان زن خانواده که تاکنون فقط خانه‌داری کرده است و در رفاه نسبی بوده، باید کار کند و درآمد کسب نماید.
این زن هیچ تخصصی هم ندارد و در چند کار اقدام می‌کند، اما موفق نمی‌شود. شرایط نامطلوب هم همچنان ادامه دارد و فشارهای مختلف روحی، روانی و اقتصادی همچنان پابرجاست.
فرض کنید این خانم توان صحبت کردن خوبی دارد یا آشپزی را خوب بلد است یا در فضای مجازی و … فعال بوده و نحوه استفاده از آن را بلد است. آیا می‌تواند به راه‌اندازی کسب‌وکار فکر کند؟ آیا می‌تواند به بازاریابی تلفنی فکر کند و دنبال آن برود؟ یا اینکه صفحات مجازی را اداره کند و درآمد داشته باشد؟
او در مرحله جذب باید بگردد و ببیند چه توانایی‌هایی دارد و آیا می‌تواند تغییری در وضعیت زندگی ایجاد کند که کمتر ضربه بخورد یا خیر؟
تاب آوری فقط مربوط به برای مواقع بحرانی نمی‌شود. بخشی از تاب آوری یعنی شما خودتان را بشناسید، مهارت‌هایتان را تقویت کنید، فرد موثری باشید و بتوانید فرزندان موثری تربیت کنید.
مرحله جذب، مرحله ثبات و استفاده از ظرفیت‌های موجودتان است. در این مرحله، شما باید همه سرمایه‌ها و توانایی‌های موجود خود را بررسی کنید و ببینید چه سرمایه‌هایی دارید که می‌تواند در مواقع لزوم به کار شما بیاید. این سرمایه‌ها شامل سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی، اقوام همراه، دوستان خوب، مهارت‌ها و توانایی‌ها و غیره می‌شود.
در کنار این سرمایه‌ها، مشکلات و آسیب‌های موجود را بررسی کنید و ببینید کدامیک از این مشکلات در اولویت حل کردن، قرار دارند.
مرحله دوم، تطبیق است. وقتی شما موارد فوق را شناختید و جمع‌بندی کردید، حالا باید ببینید سرمایه‌های آینده شما چیست؟ چه کسانی می‌توانند به شما کمک کنند؟ چه کار می‌خواهید انجام دهید و برنامه‌تان چیست؟
ظرفیت بعدی، تغییر است. اکنون شما با توجه به سرمایه‌هایتان، نقاط قوت و ضعفی که می‌شناسید و برنامه‌ای که دارید، می‌خواهید اقدام کنید و تغییراتی به‌وجود آورید. شما می‌خواهید برای زندگی‌تان یا حل آسیب و مدیریت بحران مدنظر، تغییرات را ایجاد کنید و در نهایت یک سیستم جدید دارید که دیگر شبیه گذشته نیست.
در اینجا موضوع توانایی و مهارت مطرح می‌شود و حتی اگر تغییری ایجاد نشود، مسیر جدیدی باز شده است.
مهارت های ده گانه زندگی
در زمینه تاب آوری کسب مهارت‌های ده‌گانه زندگی، بسیار کمک‌کننده خواهد بود. این مهارت‌ها به شرح زیر هستند:
-
خودآگاهی
خودآگاهی به معنای توانایی شناخت و آگاهی از خصوصیات، نقاط ضعف و قدرت، خواسته‌ها، ترس و انزجار است. رشد خودآگاهی به فرد کمک می‌کند تا دریابد تحت استرس قرار دارد یا خیر. این ویژگی، معمولا پیش‌شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است.
-
همدلی
همدلی یعنی اینکه فرد بتواند زندگی دیگران را حتی زمانی که خودش در آن شرایط قرار ندارد درک کند. همدلی به فرد کمک می‌کند تا بتواند انسان‌های دیگر را حتی وقتی با آنها متفاوت است بپذیرد و به آنها احترام گذارد. همدلی روابط اجتماعی را بهبود می‌بخشد و به ایجار رفتارهای حمایت کننده و پذیرنده، نسبت به انسان‌های دیگر منجر می‌شود.
-
ارتباط مؤثر
این توانایی به فرد کمک می‌کند تا بتواند کلامی و غیر کلامی و مناسب با فرهنگ، جامعه و موقعیت، خود را بیان کند. بدین معنی که فرد بتواند نظرها، عقاید، خواسته‌ها، نیازها و هیجان‌های خود را ابراز و به هنگام نیاز بتواند از دیگران درخواست کمک و راهنمایی نماید. مهارت تقاضای کمک و راهنمایی از دیگران، در مواقع ضروری، از عوامل مهم یک رابطه سالم است.
-
روابط بین فردی
این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان‌های دیگر کمک می‌کند. یکی از این موارد، توانایی ایجاد روابط دوستانه است که در سلامت روانی و اجتماعی، روابط گرم خانوادگی، به‌عنوان یک منبع مهم روابط اجتماعی سالم نقش بسیار مهمی دارد.
-
تصمیم‌گیری
این توانایی به فرد کمک می کند تا به نحو مؤثرتری در مورد مسائل تصمیم‌گیری نماید. اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه در مورد اعمالشان تصمیم‌گیری کنند، جوانب مختلف انتخاب را بررسی و پیامد هر انتخاب را ارزیابی کنند، مسلما در سطوح بالاتر بهداشت روانی قرار خواهند گرفت.
-
توانایی حل مسأله
این توانایی فرد را قادر می سازد تا به‌طور مؤثرتری مسائل زندگی را حل نماید. مسائل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند، استرس روانی ایجاد می‌کنند که به فشار جسمی منجر می‌شود.
-
تفکر خلاق
این نوع تفکر هم به حل مسأله و هم به تصمیم‌گیری‌های مناسب کمک می‌کند. با استفاده از این نوع تفکر، راه‌حل‌های مختلف مسأله و پیامدهای هر یک از آنها بررسی می‌شوند. این مهارت، فرد را قادر می‌سازد تا مسائل را از ورای تجارب مستقیم خود دریابد و حتی زمانی که مشکلی وجود ندارد و تصمیم‌گیری خاصی مطرح نیست، با سازگاری و انعطاف بیشتر به زندگی روزمره بپردازد.
-
تفکر انتقادی
تفکر انتقادی ، توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب است. آموزش این مهارت‌ها، نوجوانان را قادر می‌سازد تا در برخورد با ارزش‌ها، فشار گروه و رسانه‌های گروهی مقاومت کنند و از آسیب‌های ناشی از آن در امان بمانند.
-
توانایی مقابله با هیجان
این توانایی فرد را قادر می سازد تا هیجان‌ها را در خود و دیگران تشخیص دهد، نحوه تأثیر هیجان‌ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان‌های مختلف نشان دهد. اگر با حالات هیجانی، مثل غم و خشم یا اضطراب درست برخورد نشود این هیجان تأثیر منفی بر سلامت جسمی و روانی خواهد گذاشت.
-
توانایی مقابله با استرس
این توانایی شامل شناخت استرس‌های مختلف زندگی و تأثیر آنها بر فرد است. شناسایی منابع استرس و نحوه تأثیر آن بر انسان، فرد را قادر می‌سازد تا با اعمال و موضع‌گیری‌های خود فشار و استرس را کاهش دهد.
مطالب مرتبط:
راه حل هایی که باعث تاب آوری و بالا رفتن تحمل ما در مقابل سختی ها می شود
